اقتصاد خرد
ریشه شکل‌گیری علم اقتصاد، به واژه کمیابی و مفهوم محدودیت منابع باز می‌گردد. این حوزه در دو سطح اقتصاد خرد و کلان مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در اقتصاد خرد این موضوع بررسی می‌شود که افراد و شرکت‌ها چه محاسباتی را در فعالیت‌های اقتصادی خود لحاظ می‌کنند و چه عواملی بر تصمیم‌گیری‌های آن‌ها موثر است.
آنچه در این مطلب می‌خوانید:
اقتصاد خرد چیست؟
به علم مطالعه انگیزه‌ها، انتخاب‌ها و رفتارهای افراد و واحدهای اقتصادی در شرایط مختلف، اقتصاد خرد می‌گویند. به بیانی دیگر، در اقتصاد خرد این موضوع مورد بررسی قرار می‌گیرد که چگونه افراد و بنگاه‌ها، هزینه‌ها و فایده‌های تصمیمات خود را می‌سنجند. سپس تلاش می‌کنند تا با انتخاب بهترین گزینه‌ها، بیشترین منفعت را برای خود به دست بیاورند.
عرضه و تقاضا در اقتصاد خرد
یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم مورد بررسی در اقتصاد خرد، عرضه و تقاضای موجود برای کالاها و خدمات است. طبق قانون عرضه و تقاضا، با فرض ثابت بودن سایر عوامل تاثیرگذار، زمانی که عرضه یک محصول بیش از تقاضای آن باشد، قیمت آن کاهش پیدا می‌کند. همچنین در نقطه مقابل، اگر تقاضای محصولی بیش از عرضه آن باشد، قیمت آن در چارچوب سازوکار بازار، با افزایش مواجه خواهد شد.
قانون تقاضا
تقاضا (Demand) میزان کالا یا خدمتی است که متناسب با عوامل تاثیرگذار مختلف، تمایل به خرید آن داریم. در اقتصاد خرد، مواردی همچون قیمت کالا، درآمد مصرف‌کننده، قیمت کالاهای مرتبط، انتظارات درباره قیمت‌های آینده، تورم و … برخی از این عوامل تاثیرگذار بر تقاضا به شمار می‌روند.
قانون تقاضا این اصل را بیان می‌کند که با افزایش قیمت یک محصول، مطلوبیت آن برای خریداران کاهش می‌یابد. در نتیجه، تقاضای آن‌ها برای خرید محصول نیز کمتر خواهد شد. مطلوبیت اقتصادی (Economical Utility) به معنای رضایت مصرف‌کنندگان از تجربه استفاده خود از یک محصول یا کالا است.
اقتصاد‌دانان برای مدل‌سازی رابطه میان قیمت یک محصول و میزان تقاضای آن، از منحنی تقاضا استفاده می‌کنند. منحنی تقاضا نشان‌دهنده مقدار تقاضا برای یک کالا یا خدمت، در قیمت‌های متفاوت است. با توجه رابطه عکس میان مطلوبیت محصول و قیمت آن، شیب منحنی تقاضا همواره منفی است. تصویر زیر، نمونه‌ای از منحنی تقاضای یک محصول است.
مثالی از منحنی تقاضای یک کالا
همان‌طور که مشاهده می‌کنید، این نمودار بر اساس دو متغیر قیمت (P) و مقدار تقاضا (Q) تشکیل می‌شود. در قیمت ۳ تومان، تقاضا برای این محصول برابر با ۷ واحد است. زمانی که قیمت به ۵ تومان افزایش پیدا می‌کند، تقاضای محصول نیز به ۴ واحد می‌رسد. با توجه به شیب منحنی تقاضا (D)، طبیعی است که در قیمت‌های کمتر از ۳ تومان، تقاضا برای این محصول بیش ۷ واحد خواهد بود.
قانون عرضه
در اقتصاد خرد، عرضه (Supply) مقداری از یک محصول است که بنگاه‌های اقتصادی در شرایط مختلف، تمایل به تولید و روانه‌کردن آن به بازار دارند. برخی عوامل تاثیرگذار بر عرضه عبارتند از قیمت کالا، هزینه تولید، تکنولوژی موجود، تعداد تولیدکنندگان در بازار، یارانه و مالیات.
طبق قانون عرضه، قیمت کالا یا خدمت، ارتباط مستقیمی با میزان عرضه آن دارد. یعنی هرچه قیمت محصول بالاتر باشد، صرفه تولید آن برای بنگاه‌های اقتصادی بیشتر خواهد بود. همچنین با کاهش قیمت، تمایل تولیدکنندگان به عرضه کالا یا خدمت کاهش پیدا خواهد کرد.
با توجه به رابطه مستقیم قیمت (P) و مقدار عرضه (Q)، منحنی عرضه کالاها و خدمات دارای شیب مثبت است. با استفاده از این مدل مهم و کاربردی در اقتصاد خرد، می‌توانیم میزان تمایل کسب‌وکارها به عرضه محصول خود را ارزیابی کنیم.
منحنی عرضه در تصویر زیر، بیان‌گر همین ارتباط مستقیم با قیمت است. در این مثال، زمانی که قیمت یک محصول ۲ واحد افزایش پیدا می‌کند، مقدار عرضه آن نیز با ۳ واحد رشد مواجه می‌شود.
نمونه‌ای از یک منحنی عرضه
نکته: رابطه میان عرضه و تقاضا یک محصول و قیمت آن، می‌تواند برای هر کالا یا خدمت متفاوت باشد. ممکن است که عرضه و تقاضای یک محصول، حساسیت کمتری در مقابل تغییرات قیمتی داشته باشد. به همین دلیل، منحنی‌های عرضه و تقاضای کالاها و خدمات می‌توانند با یکدیگر متفاوت باشند.
بیشتر بخوانید: اقتصاد رفتاری چیست؟ سوگیری‌های شایع آن کدام است؟
تعادل بازار در اقتصاد خرد
به نقطه‌ای که در آن، مقدار عرضه محصول با میزان تقاضای آن برابر باشد، نقطه تعادل بازار می‌گویند. در اقتصاد خرد، زمانی که عدم توازن در میزان عرضه و تقاضا به وجود بیاید، بازار از تعادل خارج می‌شود. این موضوع متناسب با شرایط متفاوت، پیامدهای مختلفی را به همراه خواهد داشت.
همان‌طور که در تصاویر قبلی مشاهده کردید، هر محصول دارای منحنی‌های عرضه و تقاضا است. مطابق نمودار زیر، قیمتی که این منحنی‌ها در آن با یکدیگر برخورد می‌کنند، نقطه تعادل بازار آن محصول خواهد بود.
تعادل عرضه و تقاضا
دولت‌ها و سیاست‌های اقتصادی
در فضای اقتصاد خرد، زمانی که عرضه یا تقاضای بعضی از کالاها و خدمات تغییر زیادی پیدا می‌کند، ممکن است دولت‌ها وارد عمل شوند. در این شرایط، دولت با سیاست‌گذاری‌های مختلف حمایتی و تشویقی، تلاش می‌کند تا کنترل فضای اقتصادی را به دست بگیرند که در ادامه با این سیاست‌ها آشنا می‌شویم.
۱- سیاست تثبیت قیمت
در این سیاست، دولت با هدف حمایت از مصرف‌کنندگان و جلوگیری از کاهش تقاضا، برای برخی محصولات، سقف قیمتی تعیین می‌کند. در نتیجه قیمت آن کالا یا خدمت، نمی‌تواند بیشتر از مقدار مشخصی باشد.
۲- سیاست تضمین قیمت
رویه دیگر سیاست‌گذاری در اقتصاد خرد، مشخص کردن کف قیمتی برای حمایت از عرضه‌کنندگان کالاها و خدمات است. دولت‌ها با اجرای سیاست تضمین قیمت، اجازه نمی‌دهند که قیمت برخی محصولات از حد مشخصی کمتر شود.
تعریف بازار و انواع آن در اقتصاد خرد
در یک تعریف ساده، به محل مبادله کالاها و خدمات بین خریداران و فروشندگان، بازار می‌گوییم. در اقتصاد خرد، بازارها از لحاظ کیفیت رقابت به پنج دسته بازار رقابت کامل (Perfect competition)، بازار انحصار کامل (Monopoly)، بازار رقابت انحصاری (Monopolistic competition) و بازار انحصار چند جانبه (Oligopoly) و بازار انحصار خرید (Monopsony) تقسیم می‌شوند.
طبق این دسته‌بندی، اگر رقابت‌پذیری بازارها را به عنوان یک طیف در نظر بگیریم، بازار رقابت کامل در یک سر این طیف و بازار انحصار کامل در سوی دیگر قرار می‌گیرد.
بازار رقابت کامل، بازاری است که در آن تعداد زیادی خریدار و فروشنده، دارایی‌های خود با یکدیگر مبادله می‌کنند. در این بازار هیچ مانع و محدودیتی برای ورود به بازار وجود ندارد. همچنین همه فعالان، دسترسی کامل به همه اطلاعات موجود را دارند و با یک بازار کارا مواجه هستند. در طرف مقابل، بازار انحصار کامل زمانی شکل می‌گیرد که تنها یک تولیدکننده در بازار وجود داشته باشد و سایر رقبا نتوانند به آسانی وارد بازار شوند.
تماشا کنید: نقش بازار سرمایه در فضای اقتصادی
سوالات متداول
عواملی همچون نرخ مالیات، بهبود تکنولوژی تولید، یارانه‌های پرداختی دولت، ظرفیت تولید، هزینه‌های تولید و سیاست‌گذاری‌های عمومی، از عوامل تاثیرگذار بر عرضه یک محصول به حساب می‌آیند. همچنین مواردی مانند انتظارات تورمی، ترجیحات مصرف‌کننده، درآمد افراد، تغییرات جمعیتی و قیمت کالاهای جانشین، بر مقدار تقاضای یک محصول موثرند.
به صورت کلی، اگر قیمت تعیین‌شده در محدوده‌ای پایین‌تر از قیمت تعادلی بازار باشد، می‌تواند نقش موثری ایفا کند. با این وجود، باید در نظر داشت که این سیاست، با بر هم زدن تعادل بازار، می‌تواند آثار نامناسبی همچون به وجود آمدن مازاد تقاضا و احتمال تشکیل بازار سیاه را به همراه داشته باشد.
زمانی که رقابت اقتصادی در کامل‌ترین حالت آن باشد، بنگاه‌ها تلاش می‌کنند تا در مطلوب‌ترین سطح ممکن از نظر هزینه‌های موجود، به تولید بپردازند. از سوی دیگر، به دلیل رقابت بسیار شدید بین تولیدکنندگان، این امکان برای مصرف‌کنندگان به وجود می‌آید که با کمترین قیمت ممکن کالا را خریداری کنند.
