بازار رقابت انحصاری چیست؟

در اقتصاد، بازار به مجموعه فروشندگان و خریداران گفته می‌شود که یک کالا یا خدمت معین را معامله می‌کنند. بازارها بر اساس معیارهایی مثل تعداد فروشندگان و خریداران، عرضه و تقاضا و … به انواع مختلفی شامل بازار رقابت کامل، بازار انحصار کامل فروش، انحصار کامل خرید، بازار رقابت انحصاری و بازار انحصار چند قطبی (چند جانبه) تقسیم می‌شوند. در ادامه به بررسی ویژگی های  بازار رقابت انحصاری می پردازیم.

بازار رقابت انحصاری چیست؟

در بازار رقابت انحصاری، تعداد زیادی عرضه‌کننده و تقاضا‌کننده وجود دارند. هر تولیدکننده توانایی نسبی در تعیین قیمت محصول خود را دارد. در عین حال، تغییر در قیمت یا مقدار تولید یک تولید کننده، تاثیری بر قیمت و مقدار تولید سایر رقبا نخواهد داشت. محصولات تولید شده در این بازار تا حدودی ناهمگن هستند. محصولات از لحاظ ویژگی‌هایی مانند کیفیت، برند، طراحی و شهرت متمایز هستند. تولیدکنندگان هزینه‌های قابل توجهی را صرف فعالیت‌های تبلیغاتی می‌کنند تا ضمن جذب مشتریان خود، مشتریان بنگاه‌های دیگر را نیز به سمت محصولات خود جلب کنند.

ویژگی‌های بازار رقابت انحصاری

۱- تعداد زیادی عرضه کننده و تقاضا کننده در این بازار وجود دارد.

۲- تولیدکنندگان قدرت نسبی در تعیین قیمت محصول خود را دارند. تغییر در قیمت یا مقدار تولید یک تولید کننده، تاثیری بر قیمت و مقدار تولید سایر رقبا ندارد.

۳- محصولات ناهمگن هستند و از نظر کیفیت، برند و… متمایز هستند.

۴-  قیمت عوامل تولید و تکنولوژی تولید ثابت فرض می‌شود. (محصولات تقریبا از نظر هزینه تولید یکسان هستند.)

۵- هزینه‌های تبلیغاتی برای جذب مشتری بالا است.

۶- علاوه بر رقابت غیر قیمتی، عواملی مانند استاندارد کیفیت و ضمانت‌نامه‌ها نیز مطرح است.

۷- آزادی ورود و خروج بنگاه‌ها وجود دارد اما هر تولیدکننده قدرت انحصاری در فروش محصول خود را دارد.

۸- بنگاه‌ها بر دوره‌های کوتاه‌مدت تمرکز می‌کنند. زیرا تصمیم هر دوره بر تصمیم دوره بعد و قبل تاثیر ندارد.

بیشتر بخوانید: انواع بازار در اقتصاد

تقاضا و عرضه در بازار رقابت انحصاری

عرضه: به مقدار کالا یا خدماتی که فروشندگان در قیمت‌های مختلف حاضر به فروش آن به خریداران هستند، عرضه گفته می‌شود.

تقاضا: به مقدار کالا یا خدماتی که خریداران در قیمت‌های مختلف حاضر به خرید آن از فروشندگان هستند، تقاضا گفته می‌شود.

منحنی تقاضا در بازار رقابت انحصاری، بین منحنی تقاضای رقابت کامل و انحصار کامل قرار می گیرد.  از آنجا که محصول بنگاه‌ها در بازار رقابت انحصاری با هم متفاوت هستند، منحنی تقاضا در این بازار نزولی است. به این دلیل که با افزایش قیمت محصول توسط یک بنگاه، تقاضای برای محصولات آن بنگاه کاهش می‌یابد، به همین دلیل منحنی تقاضای هر بنگاه در رقابت انحصاری شیب منفی دارد.

هر چه قدر تعداد بنگاه‌های موجود در صنعت بیشتر شود، شیب منحنی تقاضا کمتر و افقی‌تر میشود. زیرا مشتریان گزینه‌های بیشتری برای انتخاب خواهند داشت.  اما هر چه قدر تعداد بنگاه‌های موجود در صنعت کمتر شود، شیب منحنی تقاضا عمودی‌تر می‌شود. زیرا مشتریان گزینه‌های کمتری برای انتخاب خواهند داشت. نمودار زیر، منحنی تقاضا در شرایط رقابت انحصاری را نمایش می‌دهد.

تعادل بنگاه رقابت انحصاری

در بازار رقابت انحصاری، تعادل بنگاه در کوتاه مدت و بلند مدت به صورت زیر است:

همانطور که گفته شد، منحنی تقاضای بنگاه در بازار رقابت انحصاری شبیه به منحنی تقاضای بنگاه در بازار انحصار کامل و به صورت نزولی است. هر چه کالاها همگن تر باشند، منحنی تقاضای بنگاه افقی‌تر می شود و در حالتی که همه کالاها همگن باشند، رقابت انحصاری به رقابت کامل تبدیل می‌شود. در مقابل، هر چه کالاها ناهمگن تر باشند، منحنی تقاضای بنگاه عمودی تر است. در بازار رقابت انحصاری، بنگاه برای حداکثر کردن سود خود از قانون انحصارگر استفاده می‌کند: بنگاه سطحی از تولید را انتخاب می‌کند که در آن درآمد نهایی (MR) با هزینه نهایی (MC) برابر است. 

سطح تولید عبارت است از تعداد واحدهایی از کالا یا خدمات که بنگاه تولید می‌کند. درآمد نهایی (MR) به افزایش درآمد حاصل از فروش یک واحد کالای بیشتر گفته می‌شود. هزینه نهایی (MC) به افزایش هزینه تولید یک واحد کالای بیشتر گفته می‌شود. در حالت تعادلی، بنگاه باید سطح تولیدی را انتخاب کند که در آن MR با MC برابر باشد.
دولت‌ها معمولاً انحصارگران را تحت کنترل درمی‌آورند. کنترل انحصارگر از طریق وضع قوانین و مقرراتی است که برای محدود کردن و کنترل قدرت انحصاری بنگاه‌های بزرگ در بازار تنظیم می‌شوند. این قوانین معمولاً با هدف حمایت از رقابت و جلوگیری از سوءاستفاده از قدرت انحصاری وضع می‌شوند.

تعادل بنگاه در بلند مدت

در بازار رقابت انحصاری، علی‌رغم وجود سود برای بنگاه‌های انحصارگر، ورود بنگاه‌های جدید به بازار باعث می‌شود که منحنی‌های تقاضای بنگاه‌های قبلی به دلیل کاهش در تقاضا به سمت چپ جابه‌جا شوند. به همین ترتیب، اگر بنگاه‌ها در این بازار متحمل زیان شوند، از بازار خارج خواهند شد و منحنی‌های تقاضای بنگاه‌های باقی‌مانده به علت افزایش در تقاضا به سمت راست جابه‌جا می‌گردند. این جابه‌جایی‌های مداوم در منحنی‌های تقاضا در نهایت به تعادل بلندمدت در بازار رقابت انحصاری منجر می‌شود، به‌گونه‌ای که قیمت و هزینه‌های متوسط کل برابر شده و سود بنگاه‌ها به صفر می‌رسد. زمانی که بازار به این وضعیت می‌رسد بنگاه‌های جدید انگیزه ای برای ورود به بازار و بنگاه‌های موجود نیز برای خروج انگیزه‌ای نخواهند داشت.

تبلیغات

در بازار رقابت انحصاری، بر خلاف انحصار کامل که یک بنگاه تنها تولیدکننده است، بنگاه‌های متعددی حضور دارند و کالاهایشان تا حدی از یکدیگر متمایز است. در این شرایط، تبلیغات می‌تواند ابزاری کارآمد برای افزایش فروش و سود بنگاه‌ها باشد.
هزینه تبلیغات، جز هزینه‌های ثابت بنگاه محسوب می‌شود و به طور کلی باعث افزایش هزینه کل می‌شود. تبلیغات می‌تواند منجر به افزایش تقاضا برای محصولات بنگاه شود و منحنی تقاضای آن را به سمت راست جابجا کند.

نکته: تبلیغات به طور مستقیم بر هزینه نهایی (MC) تولید اثر نمی‌گذارد.

مزایا و معایب بازار رقابت انحصاری

مزایا

۱- موانع کم برای ورود شرکت‌های جدید: در این بازار ، ورود و خروج شرکت‌ها به راحتی انجام می‌شود و این امر به افزایش رقابت و بهبود کارایی کمک می‌کند.

۲- انتخاب‌های متنوع برای مصرف‌کنندگان: وجود تعداد بسیار زیادی فروشندگان با محصولات مشابه، مصرف‌کنندگان را قادر می‌سازد تا از میان گزینه‌های متنوع، محصول مطلوب خود را انتخاب کنند.

۳- قدرت تصمیم‌گیری شرکت‌ها برای قیمت‌ها و بازاریابی: در بازار رقابت انحصاری، هر شرکت قادر است قیمت خود را به تناسب شرایط بازار تعیین کند.

۴-کیفیت محصولات برای مصرف‌کنندگان: رقابت در بازار رقابت انحصاری، شرکت‌ها را وادار می‌کند تا محصولات با کیفیت ارائه دهند.

معایب

۱- دسترسی محدود به صرفه‌جویی در مقیاس: به دلیل وجود تعداد زیادی رقیب کوچک در بازار رقابت انحصاری، امکان بهره‌گیری از صرفه‌جویی در مقیاس محدود است.

۲- هزینه‌های ناکارآمد شرکت‌ها برای بازاریابی، بسته‌بندی و تبلیغات: در این بازار، شرکت‌ها مجبور به هزینه‌ زیاد و اضافی برای تبلیغات هستند، تا در اینصورت بتوانند مصرف‌کنندگان را به سمت محصولات خود جذب کنند.

۳- انتخاب‌های بیش از حد برای مصرف‌کنندگان: گزینه‌های فراوان، ممکن است فرآیند انتخاب را برای مصرف‌کنندگان پیچیده و زمان‌بر کند.

۴- تبلیغات گمراه‌کننده یا اطلاعات ناقص برای مصرف‌کنندگان: در تلاش برای جذب مشتری، برخی شرکت‌ها ممکن است اطلاعات گمراه‌کننده‌ای ارائه دهند.

مثال از بازار رقابت انحصاری

صنعت پوشاک، رستوران ها، فروشگاه‌های لوازم خانگی و … نمونه‌هایی از رقابت انحصاری هستند. به عنوان مثال، لباس‌ها با توجه به برند، سبک، کیفیت، مد و … از یکدیگر متمایز می‌شوند. این تمایز به برندها اجازه می‌دهد تا حدی کنترل قیمت را داشته باشند. موانع ورود و خروج به این صنعت نسبتاً کم است. راه‌اندازی یک برند لباس جدید یا ورود به بازار با محصولات جدید دشوار نیست. اما برای موفقیت به سرمایه، خلاقیت و قدرت بازاریابی نیاز است. هیچ شرکتی در صنعت پوشاک بر کل بازار تسلط ندارد. برندهای بزرگ ممکن است سهم قابل توجهی از بازار را داشته باشند، اما نمی‌توانند قیمت‌ها را به طور کامل تعیین کنند یا سایر رقبا را از بازار حذف کنند. در نتیجه این عوامل، شاهد رقابت شدیدی در صنعت پوشاک هستیم.

رقابت انحصاری مزایایی برای مصرف‌کنندگان دارد. این رقابت منجر به تنوع محصول، نوآوری و قیمت‌های رقابتی می‌شود. مصرف‌کنندگان می‌توانند از بین طیف وسیعی از محصولات و خدمات با قیمت‌های مختلف، انتخاب کنند. با این حال، رقابت انحصاری می‌تواند برای شرکت‌ها چالش‌برانگیز باشد. حفظ سهم بازار در این محیط رقابتی دشوار است و شرکت‌ها باید دائماً برای نوآوری و تمایز خود تلاش کنند.

بیشتر بخوانید: اقتصاد خرد

سوالات متداول