تسویه معاملات چگونه انجام می‌شود؟

تسویه معاملات در بازار سرمایه به بیان ساده به فرآیندی گفته می‌شود که طی آن پولی که خریدار برای خرید می‌پردازد، به دست فروشنده می‌رسد و مالکیت اوراق بهادار از فروشنده به خریدار منتقل می‌شود. تسویه معاملات از لحاظ مدت‌زمانی که این فرآیند به طول می‌انجامد، حائز اهمیت است که در ادامه بیشتر در این رابطه توضیح خواهیم داد.

فرآیند دقیق تسویه معاملات

هر فردی برای خرید و فروش اوراق بهادار در بازار سرمایه باید از طریق یکی از کارگزاری‌های بورس اقدام کند.

اگر شخصی بخواهد سفارشی برای خرید اوراق بهادار ثبت کند، ابتدا باید وجه مورد نظر را به حساب کارگزاری خود واریز کند. بعد از واریز وجه، کارگزاری اقدام به شارژ حساب متقاضی کرده و امکان ثبت سفارش خرید متناسب با وجه واریزی برای او ایجاد می‌شود.

بلافاصله بعد از انجام معامله، وجه مورد نظر از حساب خریدار کسر شده و مالکیت اوراق بهادار موضوع معامله به او منتقل می‌شود و از آن لحظه به بعد در هر زمانی که بخواهد می‌تواند آن را به فروش برساند؛ اما برای فروشنده چه اتفاقی می‌افتد؟ آیا او می‌تواند بلافاصله بعد از انجام معامله، وجه را از کارگزاری خود دریافت نماید؟ یا آیا می‌تواند با آن وجه، خریدی انجام دهد؟

با انجام معامله، قدرت خرید فروشنده نزد کارگزاری خود متناسب با ارزش آن معامله افزایش می‌یابد ولی برای استفاده از آن ممکن است با محدودیت‌هایی همچون برداشت وجه روبرو شود. 

عملاً بعد از انجام معامله، وجهی که کارگزار خریدار از حساب مشتری خود کسر کرده را در اختیار شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه قرار می‌دهد.

اداره تسویه وجوه نیز متناسب با زمان‌بندی از قبل تعریف شده، وجه را در اختیار کارگزار شخص فروشنده قرار می‌دهد.

مطابق با تعریف شرکت سپرده‌گذاری مرکزی: «تسویه و پایاپای،‌ فرآیندی است که طی آن حقوق و تعهدات طرفین معامله در یک جلسه معامله محاسبه می‌شود و وجوه حاصل از معامله، تسویه و اسناد مربوطه مبادله می‌شود».

فعالیت‌های مرتبط با تسویه و پایاپای انواع معاملات در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران در شرکت سپرده‌گذاری مرکزی صورت می‌پذیرد.

تسویه معاملات در بورس کالا

در بورس کالا، اتاق پایاپای نقشی کلیدی در تسویه معاملات ایفا می‌کند و از قبل از انجام معامله تا بعد از آن، بر روند کار نظارت دارد. اتاق پایاپای موظف است پیش از عرضه هر کالا، تمامی مراحل و مدارک لازم را به دقت بررسی کند. پس از بررسی مدارک، حداکثر تا ساعت ۱۵:۳۰ روز قبل از عرضه، موافقت یا مخالفت خود را با عرضه کالا به بورس و کارگزار مربوطه اعلام می‌کند.  پس از انجام معامله، اتاق پایاپای ضمانت می‌کند که خریدار وجه تعهد شده را به فروشنده پرداخت کند و فروشنده نیز کالا را طبق توافق به خریدار تحویل دهد.

زمان تسویه وجوه معاملات

زمان تسویه وجوه معاملات متناسب با نوع ورقه بهادار تعیین شده است که به شرح زیر می‌باشد:

نکات

• در هنگام معاملات اوراق بهادار، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و … دو فاکتور بسیار مهم وجود دارد که تاریخ معامله و تاریخ تسویه است. حرف T نمایانگر زمان (Time) و تاریخ معامله است. به صورت مثال T+۱ به معنی تاریخ تسویه معاملات یک روز کاری بعد و پس از آن T+2 به معنی تاریخ تسویه معاملات دو روز کاری بعد و در نهایت T+3 به معنی تاریخ تسویه معاملات سه روز کاری بعد خواهد بود.

• از لحاظ تاریخ تسویه از هر دسته‌ای که فروش داشته باشید، بلافاصله می‌توانید با وجه حاصل از آن از همان دسته خرید کنید.

به عنوان مثال، اگر حق تقدم خرید سهام (T+۲) بفروشید، می‌توانید با پول حاصل از آن اوراق تسهیلات مسکن (T+۲) خرید کنید، یا اگر اوراق مشارکت (T+۱) بفروشید، می‌توانید واحدهای صندوق سرمایه گذاری در اوراق با درآمد ثابت (T+۱) را خریداری کنید.

• با وجه حاصل از فروش دسته T+۲ نمی‌توانید در همان روز از دسته T+۱ خرید کنید ولی برعکس آن امکان‌پذیر است.

به‌عنوان مثال، اگر سهام (T+۲) بفروشید، نمی‌توانید در همان روز سکه تمام بهار تحویلی یک‌روزه‌ (T+۱) خرید کنید. در روز کاری بعد می‌توانید این کار را انجام دهید. اما اگر اوراق مشارکت (T+۱) بفروشید، می‌توانید سهام (T+۲) را همان روز خریداری کنید.

• وجه حاصل از معامله را نمی‌توان قبل از تسویه آن دریافت کرد.

به عنوان مثال، اگر سهام (T+۲) بفروشید، تاریخ تقاضای وجه خود را باید حداقل دو روز کاری بعد انتخاب کنید. اما اگر گواهی سپرده کالایی (T+۱) بفروشید، می‌توانید وجه آن را روز کاری بعد تسویه و مبلغ دریافت نمایید. فقط باید با توجه به قوانین کارگزاری زمان ثبت درخواست تقاضای وجه برای روز کاری بعد به اتمام نرسیده باشد.
همچنین در صورتی که دارای مفید کارت باشید، برای انتقال وجه حاصل از فروش اوراق بهادار به مفید کارت خود، می‌بایست به بازه زمانی تسویه معاملات نماد مدنظر توجه کنید. اگر نماد مربوطه دارای تسویه (T+۲) باشد، امکان انتقال وجه حاصل از فروش آن به مفید کارت، دو روز کاری بعد مهیا خواهد شد و در صورتی که نماد مربوطه دارای تسویه یک روز کاری باشد، در روز کاری بعد از فروش سهام امکان انتقال وجه به مفید کارت را خواهید داشت.

• در مورد تاریخ تسویه این موضوع را مد نظر داشته باشید که سلف برق نیز از دسته تسویه (T+۳) است و تنها موردی است که در این دسته‌بندی قرار می‌گیرد.

بیشتر بخوانید: تخلف‌های معاملاتی در سامانه‌های آنلاین

سوالات متداول