اوراق مضاربه چیست؟

مضاربه از واژه «الضرب فی‌الارض» به معنای سیر و سفر در زمین گرفته شده است. این نام‌گذاری به این دلیل است که یکی از طرفین معامله (عامل) برای کسب سود به حرکت و تلاش می‌پردازد. مضاربه به معنی تعامل دو طرفه است که هر چند صاحب سرمایه خود به سفر نمی‌رود، اما مسبب آن است. در پاسخ به سوال اوراق مضاربه چیست؟ می‌توان گفت که این اوراق بر اساس قراردادهای مشارکتی اسلامی تنظیم می‌شوند و به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند تا با مشارکت در پروژه‌های اقتصادی سود کسب کنند. در این مقاله به بررسی جزئیات و ویژگی‌های اوراق مضاربه، نحوه عملکرد آن‌ها، مزایا و معایب و تفاوت‌های آن با سایر ابزارهای مالی پرداخته خواهد شد.

مفهوم مضاربه

مضاربه، به عنوان یک قرارداد مالی اسلامی و صکوک است که نقش مهمی در توسعه بازارهای مالی و تأمین مالی پروژه‌ها ایفا می‌کند. در اصطلاح فقهی، مضاربه قراردادی است که بر اساس آن، شخصی (مالک) مالی را به دیگری (عامل) می‌سپارد تا با آن تجارت کند. در نهایت سود حاصل از این فعالیت به نسبت توافق‌شده بین طرفین تقسیم می‌شود. از سی سال پیش، برخی از پژوهشگران مسلمان با هدف تطابق بیشتر با اصول مالی اسلامی به استفاده از قرارداد مضاربه به عنوان جایگزین اوراق قرضه پرداختند. نتیجه این تلاش‌ها، استفاده گسترده از این اوراق در کشورهایی نظیر مصر، عربستان، کویت، سودان، پاکستان و بنگلادش است.

اوراق مضاربه چیست؟

انتشار اوراق بهادار مطابق با احکام شریعت اسلامی، یکی از اهداف اصلی بانکداری اسلامی و از مهم‌ترین ابزارهای توسعه اقتصادی اسلامی است. این اوراق برای جذب سرمایه‌های مورد نیاز جهت انجام فعالیت‌های اقتصادی سودآور یا تجاری توسط بانی منتشر می‌شود. یک موسسه بازرگانی که برای انجام فعالیت‌های تجاری به سرمایه نیاز دارد، می‌تواند با تخمین میزان سرمایه مورد نیاز، اوراق مضاربه یکسان و قابل انتقال به دیگران را منتشر کرده و این اوراق را بر اساس قرارداد مضاربه به افراد حقیقی و حقوقی ارائه کند.

مؤسسه ناشر به عنوان عامل مضاربه، با استفاده از وجوه حاصل از فروش اوراق به فعالیت‌های بازرگانی می‌پردازد. در پایان هر سال مالی، سود حاصل از این فعالیت‌ها پس از کسر سهم عامل، بین دارندگان اوراق توزیع می‌شود. مقدار سود به عوامل متعددی از جمله وضعیت اقتصادی کشور و میزان سودآوری بخش بازرگانی بستگی دارد. اگرچه مؤسسه می‌تواند با توجه به تجربه و شناخت خود از بازار، نرخ سود را تخمین بزند، اما نرخ سود واقعی در پایان دوره مالی مشخص می‌شود و ممکن است با نرخ سود پیش‌بینی شده متفاوت باشد. در پایان هر معامله یا دوره زمانی، سود به‌دست‌آمده طبق نسبت‌های مشخص شده بر روی اوراق، بین بانی و دارندگان اوراق تقسیم می‌شود.

ویژگی‌های اوراق مضاربه

۱. مشارکت در سود و زیان: در اوراق مضاربه، مالک و عامل به نسبت توافق‌شده در سود یا زیان پروژه شریک می‌شوند. این نسبت معمولاً در قرارداد مضاربه مشخص می‌شود و ممکن است بسته به نوع پروژه و میزان ریسک متغیر باشد.

۲. تعیین مدت زمان: اوراق مضاربه معمولاً دارای مدت زمان مشخصی هستند که در آن سرمایه‌گذاری صورت می‌گیرد. پس از پایان مدت، سرمایه و سود حاصل به مالک بازگردانده می‌شود.

۳. انتقال‌پذیری: یکی از ویژگی‌های مهم اوراق مضاربه، قابلیت انتقال آن‌ها به اشخاص دیگر است. این ویژگی باعث افزایش نقدشوندگی اوراق و جذب بیشتر سرمایه‌گذاران می‌شود.

۴. نظارت و ارزیابی: برای اطمینان از صحت اجرای پروژه و رعایت اصول شریعت، نهادهای مالی اسلامی موظف به نظارت و ارزیابی مداوم پروژه‌ها هستند. این نظارت‌ها به کاهش ریسک و افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران کمک می‌کند.

مراحل انتشار اوراق مضاربه:

مراحل انتشار اوراق مضاربه شامل چند مرحله است. ابتدا، نهاد واسط از طریق مشاور تامین سرمایه با بانی قرارداد می‌بندد تا طرح تجاری را اجرا کند. سپس، نهاد واسط برای تأمین مالی طرح، اقدام به انتشار صکوک مضاربه می‌کند. پس از فروش اوراق به سرمایه‌گذاران، مبلغ حاصل به بانی واگذار می‌شود تا طرح تجاری را اجرا کند. در طول اجرای طرح، نهاد واسط پرداخت‌های منظم سود و عایدات نهایی حاصل از فعالیت تجاری را بین سرمایه‌گذاران توزیع می‌کند. در پایان طرح تجاری، نهاد واسط مبلغ اسمی اوراق صکوک را از بانی دریافت کرده و به سپرده‌گذاران بازپرداخت می‌کند.

انواع اوراق مضاربه

اوراق مضاربه به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.

۱. اوراق مضاربه خاص: در این نوع، مؤسسه بازرگانی پس از دریافت مجوز واردات، فروش، خرید یا صادرات کالای خاصی از دولت، اقدام به انتشار اوراق مضاربه می‌کند. پس از فروش اوراق و جمع‌آوری سرمایه، مؤسسه به فعالیت تجاری مشخصی می‌پردازد و در پایان، سود حاصل را پس از کسر سهم عامل، بین دارندگان اوراق تقسیم می‌کند.

۲. اوراق مضاربه عام با سررسید: در این نوع اوراق، موسسه تجاری اوراق مضاربه را با سررسید مشخص (مثلاً پنج‌ساله) و دوره‌های مالی معین (مثلاً سه یا شش‌ماهه) منتشر می‌کند. با سرمایه‌ای که از فروش اوراق جمع‌آوری شده، به فعالیت‌های تجاری می‌پردازد و در پایان هر دوره مالی، سود حاصل را پس از کسر سهم عامل بین دارندگان اوراق توزیع می‌کند. در پایان دوره سررسید، علاوه بر سود آخرین دوره، اصل سرمایه نیز به دارندگان اوراق بازگردانده می‌شود یا به اوراق مضاربه جدید تبدیل می‌گردد.

۳. اوراق مضاربه عام بدون سررسید: در این نوع، موسسه تجاری اوراق مضاربه عام بدون سررسید با دوره‌های مالی معین (مثلاً سه‌ماهه، شش‌ماهه یا یک‌ساله) را منتشر می‌کند. وجوه حاصل از فروش اوراق برای فعالیت‌های تجاری استفاده می‌شود و در پایان هر دوره مالی، سود حاصل پس از کسر سهم عامل بین دارندگان اوراق تقسیم می‌شود. این وضعیت تا زمان انحلال موسسه تجاری ادامه دارد و در صورت انحلال، دارایی‌های موسسه طبق مقررات بین دارندگان اوراق تقسیم می‌شود.

کاربردهای اوراق مضاربه

اوراق مضاربه در زمینه‌های متنوعی کاربرد دارند. از جمله این کاربردها می‌توان به تأمین مالی پروژه‌های صنعتی اشاره کرد که به توسعه صنعت کشور کمک می‌کند. همچنین، این اوراق می‌توانند به عنوان یک ابزار مالی مؤثر برای تأمین مالی پروژه‌های ساختمانی به کار روند. علاوه بر این، با استفاده از اوراق مضاربه می‌توان پروژه‌های کشاورزی را تأمین مالی کرد و به افزایش تولیدات کشاورزی پرداخت. در نهایت، این اوراق می‌توانند برای تأمین مالی پروژه‌های خدماتی نیز مورد استفاده قرار گیرند و به توسعه بخش خدمات یاری رسانند.

اوراق مضاربه با سایر ابزارهای مالی تفاوت‌های مهمی دارند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

۱. تطابق با اصول شریعت: برخلاف بسیاری از ابزارهای مالی که ممکن است با اصول شریعت تطابق نداشته باشند، اوراق مضاربه به طور کامل با اصول شریعت اسلام سازگار هستند.

۲. تقسیم سود و زیان: در اوراق مضاربه، سود و زیان بین سرمایه‌گذار و عامل به نسبت توافق‌شده تقسیم می‌شود، در حالی که در بسیاری از ابزارهای مالی دیگر، سود ثابت و تضمین‌شده است.

۳. ریسک و بازده: اوراق مضاربه دارای ریسک و بازده متغیری هستند که بسته به نوع پروژه و شرایط بازار متغیر است. در مقابل، بسیاری از ابزارهای مالی دیگر دارای ریسک و بازده ثابت و مشخصی هستند.

اوراق مضاربه به عنوان یکی از ابزارهای مالی اسلامی، نقش مهمی در تأمین مالی پروژه‌های اقتصادی و توسعه بازارهای مالی دارند. این اوراق با رعایت اصول شریعت و ریسک و بازده متغیر، جذابیت زیادی برای سرمایه‌گذاران دارند. با این حال، چالش‌هایی نظیر پیچیدگی قراردادها و نیاز به نظارت مداوم نیز وجود دارد که نیاز است به آن‌ها توجه شود. برای افزایش استفاده از اوراق مضاربه و جذب بیشتر سرمایه‌گذاران، لازم است نهادهای مالی اسلامی به استاندارد سازی قراردادها و آموزش سرمایه‌گذاران بپردازند.

بیشتر بخوانید: اوراق مزارعه چیست؟

سوالات متداول