تهاتر چیست و چه کاربردی در مبادلات اقتصادی دارد؟

در روابط مالی و تجاری، روش‌های مختلفی برای تسویه بدهی‌ها وجود دارد که هر کدام در شرایط خاص خود به‌کار می‌روند. یکی از روش‌های رایج و مؤثر در این زمینه، تهاتر است. در این روش، هر طرف بدهی خود را با بدهی طرف مقابل بدون نیاز به پرداخت نقدی تسویه می‌کند. این فرآیند انواع مختلفی دارد و تحت چارچوب‌های قانونی خاصی اجرا می‌شود. در ادامه، به بررسی این مفهوم می‌پردازیم.

مفهوم تهاتر

تهاتر (set-off) به‌عنوان یک روش برای تسویه بدهی‌ها و مبادله کالاها، ریشه در دوران باستان دارد. در جوامع اولیه پول به شکلی که امروزه می‌شناسیم وجود نداشت، در دوران باستان مردم برای انجام معاملات از مبادله کالا و خدمات استفاده می‌کردند. این شیوه در تمدن‌هایی مانند بین‌النهرین و مصر رایج بود و با پیشرفت نظام‌های تجاری، در جوامع مختلف از جمله اروپا، به‌عنوان روشی برای تسویه بدهی‌ها به کار گرفته شد.

ریشه واژه “تهاتر” از زبان عربی گرفته شده و به معنای باطل کردن ادعاهای طرفین در برابر یکدیگر است. در مفاهیم حقوقی و اقتصادی، set-off روشی است که در آن دو طرف، بدهی‌های خود را بدون نیاز به پرداخت نقدی، با یکدیگر تسویه می‌کنند. به این معنا که هر شخص بدهی خود را از طریق کسر آن در مقابل طلبش از طرف مقابل جبران می‌کند.

این روش به‌ویژه در شرایطی که پرداخت نقدی دشوار باشد، کارآمد است و به طرفین کمک می‌کند تا تعهدات مالی خود را بدون نیاز به جریان نقدی مستقیم، مدیریت کنند. امروزه، باوجود پیشرفت سیستم‌های مالی و بانکی، set-off همچنان در بسیاری از معاملات تجاری و توافقات اقتصادی در سطح جهانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مثال تهاتر

تصور کنید دو نفر، هرکدام مالک یک ملک با ارزش تقریباً برابر هستند. یکی از طرفین علاقه‌مند است که ملک طرف مقابل را تصاحب کند، اما از آنجا که هیچ‌یک از آن‌ها امکان پرداخت نقدی را ندارند، تصمیم می‌گیرند که املاک خود را با یکدیگر معاوضه کنند. در این حالت، بدون نیاز به پرداخت پول، دارایی‌ها مستقیماً مبادله می‌شوند. این نوع set-off در معاملات املاک رایج است و به طرفین اجازه می‌دهد که بدون نیاز به نقدینگی، املاک خود را جابه‌جا کنند.

فرض کنید فرد “الف” مبلغ ۲۰ میلیون تومان بابت خرید کالا به فرد “ب” بدهکار است. هم‌زمان، فرد “ب” نیز باید ۲۰ میلیون تومان بابت خدماتی که دریافت کرده به “الف” پرداخت کند. در این شرایط، طرفین می‌توانند بدون نیاز به انتقال وجه نقد، بدهی‌های خود را به‌طور مستقیم با یکدیگر معاوضه کنند. این روش باعث می‌شود که هر دو طرف بدون پرداخت فیزیکی پول، تعهدات مالی خود را تسویه نمایند.

شرایط قرارداد تهاتر

برای اینکه این قرارداد به‌درستی و قانونی اجرا شود، باید شرایط زیر به دقت رعایت شود:

۱- وجود بدهی متقابل بین طرفین: هر دو طرف باید هم بدهکار و هم طلبکار یکدیگر باشند. یعنی تنها زمانی که بدهی متقابل بین دو طرف وجود داشته باشد، این روش قابل اجراست.

۲- هم‌جنس بودن بدهی‌ها: برای اینکه این قرارداد به‌طور قانونی معتبر باشد، بدهی‌ها باید از یک جنس باشند. به این معنا که نمی‌توان بدهی پولی را با بدهی کالا یا خدمات تهاتر کرد.

۳- کلی بودن بدهی‌ها: این قرارداد فقط زمانی امکان‌پذیر است که هر دو بدهی کلی و مشابه باشند. برای مثال، فردی که ۱۰ میلیون تومان از طرف مقابل طلب دارد و در عوض باید ۱۰ میلیون تومان به او بپردازد، می‌تواند از set-off استفاده کند، اما اگر یکی از بدهی‌ها مربوط به کالا یا خدمت خاصی باشد، این قرارداد قابل اجرا نیست.

۴- تطابق زمان و مکان: یکی از شرایط مهم برای انجام این قرارداد، همزمان بودن زمان و مکان پرداخت بدهی‌ها است. به این معنی که بدهی‌ها باید در همان زمان و مکان مشخص تسویه شوند. برای مثال، اگر یکی از بدهی‌ها باید در آینده یا در شهری دیگر پرداخت شود، امکان set-off وجود ندارد.

۵- اعتبار قانونی بدهی‌ها: اگر یکی از بدهی‌ها به دلیل گذشت زمان از اعتبار افتاده باشد و قابل پیگیری نباشد، نمی‌توان از این قانون برای تسویه آن استفاده کرد. برای اینکه set-off انجام شود، بدهی‌ها باید همچنان معتبر و قابل مطالبه باشند.

۶- توافق دو طرف در تهاتر جزئی: در برخی موارد، طرفین ممکن است تصمیم بگیرند که تنها بخشی از بدهی‌ها را از طریق set-off تسویه کنند و باقی‌مانده را به‌طور نقدی پرداخت کنند. در این صورت، باید توافق دو طرف در مورد نحوه set-off جزئی وجود داشته باشد تا این فرایند به‌طور صحیح اجرا شود.

انواع قرارداد تهاتر

set-off به عنوان یک روش قانونی و مالی برای تسویه بدهی‌ها به‌طور کلی به چهار نوع مختلف تقسیم می‌شود که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند. اما هر نوع در شرایط خاص خود به‌کار می‌رود:

۱- قهری (قانونی): در نوع قهری (قانونی) تهاتر، بدهی‌های دو طرف بدون نیاز به توافق آنها و به‌طور خودکار بر اساس قانون تسویه می‌شود. در این حالت، قانون به‌طور مستقیم دستور به تسویه بدهی‌ها می‌دهد و هیچ‌کدام از طرفین نمی‌توانند از این دستور خارج شوند. این نوع تسویه معمولاً در شرایط خاص و مطابق با قوانین مشخص اجرا می‌شود.

۲- قراردادی (اختیاری): در این نوع تسویه بدهی، طرفین به‌طور آزادانه و بر اساس توافق خود تصمیم می‌گیرند که بدهی‌هایشان را با یکدیگر تسویه کنند. حتی اگر بدهی‌ها از نظر مقدار یا نوع با هم متفاوت باشند، طرفین می‌توانند با توافق خود شرایط تسویه را مشخص کرده و به‌جای پرداخت نقدی، بدهی‌ها را با یکدیگر تسویه کنند.

۳- قضایی: تهاتر قضایی زمانی صورت می‌گیرد که یکی از طرفین قرارداد به دادگاه مراجعه کرده و درخواست انجام set-off کند. در این حالت، دادگاه به‌عنوان مرجع قانونی به اختلاف طرفین رسیدگی کرده و در صورت لزوم حکم به set-off می‌دهد. این نوع Set-off معمولاً زمانی است که در بین طرفین قرارداد اختلافات حقوقی وجود داشته باشد.

۴- ایقاعی: در تهاتر ایقاعی، شرایط اصلی Set-off مانند هم‌زمان بودن بدهی‌ها وجود ندارد. به‌عنوان مثال، یکی از بدهی‌ها باید در آینده پرداخت شود و دیگری باید در حال حاضر تسویه شود. با این حال، ممکن است یکی از طرفین به‌طور یک‌جانبه درخواست کند که زمان پرداخت هر دو بدهی هم‌زمان شود و Set-off صورت گیرد. این نوع تسویه به رضایت و تصمیم‌گیری یکی از طرفین بستگی دارد.

مزایای تهاتر

• کاهش نیاز به پول نقد: Set-off به طرفین این امکان را می‌دهد که بدون نیاز به پرداخت پول نقد، بدهی‌ها را تسویه کنند.
• کاهش هزینه‌های جانبی: هزینه‌های اضافی مانند کارمزد بانکی و هزینه‌های انتقال پول کاهش می‌یابد.
• ایجاد اعتماد متقابل: این روش به تقویت اعتماد و روابط تجاری مستحکم‌تر بین طرفین کمک می‌کند.
• حل اختلافات بدون دخالت قضائی: در بسیاری از موارد، Set-off می‌تواند به‌عنوان راهی برای حل اختلافات مالی بدون نیاز به مداخله قضائی عمل کند.
• دستیابی راحت و امن به مبلغ خود: طرفین قرارداد با استفاده از Set-off به‌راحتی و با امنیت بیشتر به مبلغ خود خواهند رسید.

تهاتر در قوانین ایران

در قانون ایران، این فرآیند یکی از روش‌های تسویه بدهی‌ها و از بین بردن تعهدات است. برخی ممکن است فکر کنند که این یعنی از بین رفتن دو بدهی متقابل، اما در واقع، هدف این است که هر دو تعهد به‌طور هم‌زمان اجرا شوند. وقتی دو طرف بدهی دارند، هرکدام معادل بدهی خود را دریافت می‌کنند و در نتیجه بار تعهداتشان کاهش می‌یابد. به این ترتیب، این روش در نهایت باعث تسویه بدهی‌ها می‌شود، نه اینکه آن‌ها را کاملاً لغو کند.

تفاوت تهاتر با معاوضه و مبادله کالا به کالا

در گفتگوهای روزمره، اصطلاحات set-off، معاوضه و مبادله کالا به کالا گاهی به‌جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما از نظر حقوقی تفاوت‌هایی دارند. set-off زمانی رخ می‌دهد که دو طرف هم‌زمان از یکدیگر طلبکار و بدهکار باشند و بدهی‌هایشان را بدون پرداخت پول تسویه کنند، درحالی‌که معاوضه به معنای مبادله مستقیم دارایی یا خدمات، بدون نیاز به وجود بدهی قبلی است.

به‌عنوان مثال، اگر فردی خودروی خود را به شخصی بدهد و در ازای آن مغازه‌ای از برادر آن شخص دریافت کند، این یک معاوضه است، نه set-off، زیرا طرفین معامله یکسان نیستند. همچنین، set-off تنها شامل مبادله کالا به کالا نمی‌شود، بلکه خدمات نیز می‌توانند موضوع تهاتر  باشند. برای نمونه، اگر یک باشگاه ورزشی به‌جای پرداخت هزینه طراحی سایت، به طراح وب خدمات رایگان عضویت در باشگاه ارائه دهد، set-off انجام شده است،

set-off یکی از راهکارهای مؤثر برای تسویه بدهی‌ها در روابط مالی و تجاری است که به طرفین امکان می‌دهد بدون نیاز به پرداخت نقدی، تعهدات خود را جبران کنند. این روش علاوه بر کاهش هزینه‌های مالی، باعث تسهیل معاملات و افزایش اعتماد بین طرفین می‌شود. با این حال،   set-off تنها در شرایط مشخصی امکان‌پذیر است و در برخی موارد، مانند حقوق اشخاص ثالث یا تفاوت در زمان و مکان پرداخت، ممکن است محدودیت‌هایی داشته باشد.

سوالات متداول