عرضه و تقاضا چیست؟

قانون عرضه و تقاضا یکی از مهم‌ترین قوانین پایه در اقتصاد خرد است که نحوه تعیین قیمت‌ها را در بازار توضیح می‌دهد. طبق این قانون، قیمت کالا یا خدمات تحت تأثیر عرضه و تقاضا در بازار تعیین می‌شود. زمانی که عرضه کمتر از تقاضا باشد، قیمت‌ها افزایش می‌یابند و زمانی که عرضه بیشتر از تقاضا باشد، قیمت‌ها کاهش می‌یابند.

این نوسانات در قیمت‌ها منجر به تعادل در انواع بازار در اقتصاد می‌شود، جایی که عرضه و تقاضا با هم برابر می‌شوند. این تعادل قیمت تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند درآمد، قیمت کالاهای جایگزین و بسیاری موارد دیگر قرار دارد که به عنوان مهم‌ترین عوامل موثر بر عرضه و تقاضا شناخته می‌شوند. در ادامه، به بررسی دقیق این دو مفهوم اساسی و چگونگی تأثیر آن‌ها بر تعادل بازار خواهیم پرداخت.

تقاضا

تقاضا عبارت است از مقدار کالا یا خدمتی که مصرف‌کنندگان مایل و قادرند در هر سطح از قیمت در یک دوره زمانی مشخص خریداری کنند. توجه به این نکته ضروری است که نیاز با تقاضا متفاوت است. ممکن است که شما به یک کالای خاص مثلا ماشین نیاز داشته باشید اما به دلیل محدودیت بودجه توانایی خرید آن را نداشته باشید. بنابراین تقاضا برای یک کالا زمانی شکل می‌گیرد که علاوه بر نیاز به یک کالا، توانایی خرید آن وجود داشته باشد.

عوامل موثر بر میزان تقاضا

مقدار تقاضا از هر کالا یا خدمتی به عوامل متعددی بستگی دارد. میزان وابستگی تقاضا به این موارد به‌صورت ریاضی در تصویر زیر قابل مشاهده است.

نحوه تاثیر تغییرات این عوامل بر مقدار تقاضا با فرض ثابت بودن سایر شرایط برای کالای X به شرح زیر است:

۱- اثر قیمت (قانون تقاضا): تغییرات در قیمت یک کالا اثر معکوس بر میزان تقاضا برای آن کالا خواهد داشت. به عبارت دیگر، افزایش قیمت یک کالا باعث کاهش مقدار تقاضای آن و کاهش قیمت منجر به افزایش مقدار تقاضا برای آن کالا خواهد شد. این تغییرات در تقاضا در اثر تغییر قیمت، منجر به حرکت بر روی منحنی تقاضای آن کالا می‌شود. این بدان معناست که با ثابت فرض کردن سایر عوامل مؤثر بر تقاضا، تنها تغییر در قیمت کالا رخ می‌دهد و نتیجه آن به صورت جابه‌جایی بر روی منحنی تقاضا ظاهر خواهد شد.

۲- اثر درآمد مصرف‌کننده: تغییر درآمد مصرف‌کننده اثر مستقیم بر مقدار تقاضا خواهد گذاشت. با افزایش (یا کاهش) درآمد، مقدار تقاضای کالا و خدمات افزایش (یا کاهش) خواهد یافت. به استثنای کالای پست که برای این اصل را نقض می‌کند.

کالای پست: کالای پست کالایی است که با افزایش درآمد، مقدار تقاضای آن کاهش می‌یابد.

۳- اثر کالای مکمل: کالاهایی را مکمل می‌گوییم که با هم مصرف می‌شوند. مثل چای و قند یا ماشین و بنزین. افزایش قیمت کالای مکمل بر مقدار تقاضای کالای دیگر اثر معکوس می‌گذارد. اگر دو کالای X و Y مکمل یکدیگر باشند. افزایش قیمت کالای X موجب کاهش تقاضای کالای Y می‌گردد و بالعکس.

۴- اثر قیمت کالای جانشین: کالاهایی را جانشین می‌نامند که هر یک به تنهایی می‌توانند نیاز مصرف‌کننده را برطرف سازند مانند مرغ و گوشت. تغییر قیمت کالای جانشین اثر معکوس بر مقدار تقاضای کالای دیگر می‌گذارد، یعنی اگر دو کالای X و Y جانشین یکدیگر باشند، افزایش قیمت کالای X موجب افزایش تقاضای کالای Y می‌گردد.

۵- اثر قیمت انتظاری: منظور از قیمت انتظاری، انتظارات مصرف‌کنندگان از قیمت آینده است. اگر مصرف‌کننده انتظار افزایش قیمت یک کالا را در آینده داشته باشد، مقدار تقاضای آن کالا در زمان حال افزایش می‌یابد تا از افزایش قیمت‌های آینده به‌نوعی جلوگیری کند و بلعکس. 

۶- تعداد مشتریان بالقوه: با افزایش متقاضیان برای یک کالا، تقاضا برای آن افزایش خواهد یافت. تبلیغات تاثیر مستقیمی بر میزان تقاضا برای یک کالا دارد. 

هر کدام از این عوامل اثرات مثبت و منفی بر تقاضا خواهند داشت. عامل قیمت که برای مصرف‌کنندگان یک کالا بسیار مهم است تأثیر بیشتری نسبت به بقیه عوامل دارد، زیرا به مقدار تقاضای آن کالا اثر مستقیم دارد.

منحنی تقاضا

منحنی تقاضا ترکیبات مختلفی از قیمت و مقدار را نشان می‌دهد که در بازار برای مصرف کنندگان وجود دارد. این منحنی معمولاً شیب منفی دارد. زیرا با افزایش قیمت، مقدار تقاضا کاهش می‌یابد.

عرضه

عرضه عبارت است از مقادیر مختلفی از آن کالا یا خدمات که فروشندگان یا تولیدکنندگان حاضر و قادرند در قیمت‌های مختلف به مصرف‌کنندگان عرضه نمایند، درصورتی‌که سایر شرایط ثابت و تغییر نکند. 

عوامل موثر بر مقدار عرضه 

مهمترین عواملی که بر مقدار عرضه یک کالا یا خدماتی مانند X مؤثر هستند عبارتند از قیمت همان کالا، تکنولوژی تولید، قیمت عوامل تولید یا هزینه آن کالا و میزان عرضه کالاهای مرتبط یعنی کالاهای جانشین (مشابه یا مکمل)، قیمت انتظاری و …. ، تاثیر هر یک از عوامل فوق بر مقدار عرضه به شرح زیر است.

۱- اثر قیمت (قانون عرضه): تغییر قیمت یک کالا اثری مستقیم بر مقدار عرضه آن کالا خواهد گذاشت؛ یعنی با افزایش یا کاهش قیمت یک کالا مقدار عرضه آن کالا نیز افزایش یا کاهش می یابد

۲- اثر تکنولوژی: بهبود تکنولوژی موجب افزایش تولید و افزایش عرضه می‌شود. در حالی که جا ماندن از تکنولوژی باعث کاهش تولید و کاهش عرضه می گردد. 

۳- اثر قیمت عوامل تولید (هزینه تولید): تغییر قیمت عوامل تولید، نرخ دستمزد، حقوق و… اثر معکوس بر عرضه آن کالا خواهد گذاشت. مثلاً با افزایش قیمت مواد اولیه، هزینه تولید کالا برای تولیدکنندگان بالاتر می‌رود به همین دلیل عرضه آن کالا کاهش می‌یابد.

 ۴- اثر عرضه کالاهای مرتبط: تغییر عرضه کالاهای مشابه (جانشین) موجب تغییر (تقاضا) عرضه کالاهای مورد نظر می‎گردد. به عنوان مثال، افزایش واردات گوشت و مرغ خارجی، تقاضا برای گوشت داخلی را کاهش می‌دهد و در نتیجه تولید و یا عرضه گوشت کاهش خواهد یافت. 

۵- اثر قیمت انتظاری: پیش بینی افزایش قیمت در آینده موجب کاهش عرضه در زمان حال میگردد تا با فروش بیشتر در آینده درآمد بیشتری کسب شود. همچنین انتظار کاهش قیمت در آینده مقدار عرضه در زمان حال را افزایش خواهد داد.

منحنی عرضه

منحنی عرضه مکان هندسی ترکیبات مختلفی از قیمت و مقدار کالا و خدمات را نشان می‌دهد که در بازار برای عرضه کنندگان و یا فروشندگان وجود دارد. به بیان دیگر منحنی عرضه نشان دهنده قیمت‌هایی است که عرضه کنندگان حاضر و قادرند برای فروش مقادیر معین از کالا در بازار دریافت کنند. این منحنی معمولاً شیب مثبت دارد. زیرا با افزایش قیمت، مقدار عرضه افزایش می‌یابد.

نقطه تعادل 

نقطه‌ای که در آن مقدار عرضه یک کالا با مقدار تقاضای آن برابر و منحنی‌های عرضه و تقاضا یکدیگر را قطع می‌کنند، نقطه تعادل نامیده می‌شود. در این نقطه، قیمت تعادلی و مقدار تعادلی تعیین می‌گردد.

در قیمت تعادلی، مقدار کالایی که خریداران مایل به خرید آن هستند دقیقا برابر است با مقدار کالایی که فروشندگان مایل به فروش آن هستند. قیمت تعادلی را گاهی قیمت تسویه بازار می‌نامیم. فعالیت خریداران و فروشندگان به طور طبیعی بازارها را به سمت تعادل عرضه و تقاضا سوق می‌دهد. اگر قیمت بازار با قیمت تعادلی برابر نباشد، یکی از حالت‌های زیر رخ می‌دهد:

الف) اگر قیمت بازار بیش‌تر از قیمت تعادلی باشد، مقدار عرضه بیشتر از تقاضا خواهد بود و این مازاد عرضه باعث کاهش قیمت و حرکت به سمت قیمت تعادلی می‌شود.

ب) اگر قیمت بازار کمتر از قیمت تعادلی باشد، مقدار تقاضا بیشتر از عرضه خواهد بود. در این حالت تقاضا‌کنندگان برای اینکه کالای مورد نظر خود را به دست بیاورند، قیمت‌های بالاتری را پیشنهاد می‌دهند. به همین دلیل قیمت افزایش و قیمت‌ها را به سمت تعادل هدایت خواهد کرد.

بنابراین، فعالیت خریداران و فروشندگان به طور طبیعی بازار را به سمت تعادل عرضه و تقاضا سوق می‌دهد.

کشش چیست؟

کشش، درصد تغییرات یک متغیر را نسبت به متغیر دیگر نشان می‌دهد. این نسبت به ما می‌گوید که به ازای یک درصد تغییر در متغیر مستقل، چند درصد تغییر در متغیر وابسته رخ می‌دهد. در ادامه به بررسی انواع کشش می‌پردازیم. نحوه محاسبه کشش به صورت زیر است.

  کشش قیمتی تقاضا

این کشش، درصد تغییرات در مقدار تقاضای یک کالا ناشی از تغییر قیمت خود کالا را نشان می‌دهد. بطور مثال اگر کشش برابر ۲ باشد، یعنی به ازای یک درصد تغییر در قیمت کالای‌ X، مقدار تغییر در تقاضای کالای X دو درصد خواهد بود.

کشش قیمتی عرضه

این کشش درصد تغییرات مقدار عرضه کالا را نسبت به درصد تغییرات قیمت آن کالا را نشان می‌دهد. یعنی اگر کشش قیمتی عرضه برابر ۲ باشد، با افزایش یک درصد در قیمت یک کالا، باعث افزایش دو درصدی در مقدار عرضه آن کالا خواهد شد.

کشش درآمدی تقاضا

عبارت است از درصد تغییرات مقدار تقاضای کالای‌ X در ازای یک درصد تغییر در درآمد مصرف کننده، در صورتی که سایر شرایط ثابت بماند.

کشش متقاطع

این کشش درصد تغییرات مصرف یک کالا را نسبت به درصد تغییرات قیمت کالای دیگر نشان می‌دهد.

کشش‌های قیمتی، درآمدی و متقاطع از مفاهیم مهم برای درک رفتار مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان است و در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی نقش مهمی ایفا می‌کند.

عرضه و تقاضا از اصول بنیادین علم اقتصاد به شمار می‌روند که نقش مهمی در تعیین قیمت و مقدار کالاها و خدمات در بازار ایفا می‌کنند. این مفاهیم به بررسی تعامل میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان می‌پردازند و مکانیزم‌های تنظیم‌کننده بازار را توضیح می‌دهند. درک درست از عرضه و تقاضا به ما امکان می‌دهد تا رفتارهای اقتصادی را به درستی تحلیل و تصمیمات بهتری در زمینه‌های تولید، مصرف و سرمایه‌گذاری اتخاذ کنیم. 

سوالات متداول