اختیار معامله سهام

اختیار معامله (Option)

اختیار معامله یکی از انواع قراردادهای مشتقه است و در حالت کلی به دو نوع اختیار خرید (Call Option) و اختیار فروش (Put Option) تقسیم می‌شود.

به طور کلی یک اختیار خرید، این حق (و نه الزام) را به دارنده آن می‌دهد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمت معین و در تاریخ مشخص یا قبل از آن، بخرد. یک اختیار فروش نیز این حق (و نه الزام) را به دارنده آن می‌دهد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمت معین و در تاریخ مشخص یا قبل از آن، بفروشد.

همان‌طور که از تعاریف مشخص است، خریدار اختیار معامله هیچ اجباری برای خرید یا فروش دارایی در تاریخ سررسید ندارد. اما در طرف مقابل، فروشنده اختیار‌ معامله‌ ملزم است از تصمیم خریدار پیروی کند.

مزایای قرارداد اختیار معامله

اهرم مالی

در یک تعریف کلی می‌توان گفت که با توجه به مکانیزم اخذ وجه تضمین (مفهوم وجه تضمین در ادامه توضیح داده خواهد شد) در ابتدای ورود به قرارداد اختیار معامله که تنها درصدی از ارزش معامله را شامل می‌شود، می‌توانید بدون داشتن مبلغی به اندازه کل ارزش دارایی پایه، آن را معامله کنید و از بازدهی آن بهره‌مند شوید.

به طور مثال یک سرمایه‌گذار با پرداخت مبلغ ۱٬۰۰۰ تومان،‌ اختیار معامله ۱۰٬۰۰۰ سهم یک شرکت پتروشیمی را با قیمت توافقی ۳۵۰ تومان و با سررسید ۴ ماهه می‌خرد. تصور کنید قیمت آن سهم رشد کرده و قیمت به ۴۰۰ تومان رسیده است. در این حالت خریدار ۴۹۹٬۰۰۰ تومان (۱۰۰۰ – (۱۰٬۰۰۰ × (۳۵۰ – ۴۰۰))) در ازای پرداخت ۱٬۰۰۰ تومان سود خواهد کرد.

مزیت زمانی برای تصمیم‌گیری

قراردادهای اختیار معامله این امکان را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کنند تا با پرداخت درصدی از قیمت سهم، جریان معامله خود را تثبیت کرده و در زمان باقیمانده تا سررسید، تصمیم مناسب را اتخاذ کنند.

كسب درآمد

چه قیمت‌ها افزایش یابند و چه کاهش، با تحلیل و پیش‌بینی صحیح می‌توان در این بازار کسب درآمد کرد. در واقع برخلاف معاملات سهام که تنها از افزایش قیمت آن می‌توان سود کسب کرد، در اختیار معامله اگر پیش‌بینی کاهش قیمت یک دارایی را در آینده دارید، می‌توانید با فروش اختیار‌ خرید و یا خرید اختیار‌ فروش، از سود آن بهره‌مند شوید. همچنین در بازارهای صعودی می‌توانید توسط موقعیت‌های خرید اختیار خرید و یا فروش اختیار فروش به سود برسید.

همینطور معامله‌گران این امکان را دارند تا بدون در اختیار داشتن سهم پايه، از نوسانات قيمت آن منتفع شوند.

مفاد قرارداد اختیار معامله

در زمان انعقاد هر قرارداد اختیار معامله موارد زیر مشخص می‌شود:

مبلغ یا قیمت اختیار معامله (Premium)

قیمت اختیار معامله یا پرمیوم، مبلغی است که خریدار اختیار‌ معامله‌ به فروشنده اختیار معامله می‌پردازد.

دارایی پایه (Underlying asset)

دارایی پایه، همان دارایی موضوع قرارداد است که خریدار اختیار معامله، اختیار خرید یا فروش آن را می‌خرد.

قیمت اعمال یا قیمت توافقی (Exercise price or Strike price)

قیمت اعمال قیمتی است که در زمان عقد قرارداد مشخص می‌شود. خرید یا فروش دارایی در آینده بر مبنای قیمت اعمال انجام می‌شود.

سررسید یا تاریخ انقضا (Exercise date or Expiration date or Maturity)

سررسید یا تاریخ انقضا، تاریخ ذکر شده در قرارداد است که اعمال اختیار در آن تاریخ (نوع اروپایی) یا قبل از آن (نوع آمریکایی) امکان‌پذیر است.

انواع قراردادهای اختیار معامله از نظر سبک اعمال

قراردادهای اختیار معامله از نظر سبک اعمال به دو نوع اروپایی و آمریکایی تقسیم می‌شوند.

در نوع اروپایی، اعمال اختیار‌ معامله‌ فقط در زمان سررسید امکان‌پذیر است. خریدار اختیار معامله اروپایی قبل از سررسید نمی‌تواند از اختیار خود استفاده کند.

اما در نوع آمریکایی، اعمال اختیار معامله در سررسید و هر زمانی تا قبل از تاریخ سررسید امکان‌پذیر است.

تمام قراردادهای اختیار‌ معامله‌ سهام در بازار سرمایه ایران از نوع اروپایی هستند و فقط در زمان سررسید قابلیت اعمال دارند.

انواع موقعیت‌ها در اختیار معامله

در هر قرارداد اختیار معامله، یک طرف، فروشنده و طرف دیگر خریدار است. از طرف دیگر، دو نوع اختیار شامل اختیار خرید و اختیار فروش وجود دارد. بنابراین انواع موقعیت‌ها در معاملات اختیار‌ معامله‌ به شرح زیر است:

• موقعیت خرید اختیار خرید (Long Call Option)
• موقعیت فروش اختیار خرید (Short Call Option)

• موقعیت خرید اختیار فروش (Long Put Option)
• موقعیت فروش اختیار فروش (Short Put Option)

موقعیت‌های خرید و فروش اختیار خرید

این نوع اختیار معامله به خریدار این انتخاب را می‌دهد تا در صورت تمایل، مقدار مشخصی از یک دارایی را در آینده، در زمان و قیمتی معین خریداری کند.

نمودار بالا را در نظر بگیرید. فرض کنید خریدار اختیار معامله خرید، قرارداد را به مبلغ ۵ تومان از فروشنده اختیار‌ معامله‌ خریده است (پریمیوم). قیمت اعمال قرارداد اختیار معامله نیز برابر ۱۰۰ تومان و سررسید قرارداد هم ۲ ماه آینده است. اگر در زمان سررسید، قیمت نقدی دارایی پایه در بازار بیشتر از قیمت اعمال باشد، خریدار از این افزایش قیمت منتفع خواهد شد. به این صورت که اگر قیمت نقدی دارایی پایه در بازار به ۱۳۰ تومان رسیده باشد، اما قیمت اعمال ۱۰۰ تومان باشد، اعمال قرارداد اختیار‌ معامله‌ برای خریدار ارزان‌تر از خرید همان دارایی در بازار نقدی تمام خواهد شد و خریدار با اعمال اختیار خرید، ۲۵ تومان (۳۰ تومان منهای ۵ تومان) سود خواهد کرد.

توجه داشته باشید که افزایش قیمت از نقطه الف تا ب (تصویر بالا) سودی برای خریدار اختیار خرید نخواهد داشت. چرا که این بازه برابر با اختلاف مبلغ پریمیوم (۵ تومان) تا سطح صفر است.

در مقابل اگر قیمت نقدی در بازار، پایین‌تر از قیمت اعمال در زمان سررسید باشد، خریدار می‌تواند از حق خود استفاده نکرده و قرارداد خود را اعمال نکند. بنابراین الزامی برای فروشنده ایجاد نشده و ضرر خریدار محدود به مبلغ پرداختی برای پریمیوم خواهد بود. 

موقعیت فروش اختیار معامله خرید، عکس خرید اختیار‌ معامله‌ خرید است. در این قرارداد با کاهش قیمت نقدی نسبت به قیمت اعمال، فروشنده به اندازه مبلغ دریافتی پریمیوم سود خواهد کرد. در مقابل اگر قیمت افزایش یابد، به اندازه افزایش قیمت نقدی دارایی پایه نسبت به قیمت اعمال، متضرر خواهد شد.

موقعیت‌های خرید و فروش اختیار فروش

برای درک بهتر موقعیت خرید اختیار معامله فروش، نمودار بالا را در نظر بگیرید. فرض کنید قیمت اختیار‌ معامله‌ (پریمیوم) ۷ تومان و قیمت اعمال ۷۰ تومان است. اگر قیمت نقدی دارایی پایه، کمتر از قیمت اعمال گردد، برای خریدار اختیار معامله فروش بهتر است تا از اختیار خود استفاده کند. مثلا فرض کنید قیمت نقدی دارایی به ۵۰ تومان رسیده ولی خریدار اختیار‌ معامله‌ فروش، با اعمال اختیار خود می‌تواند دارایی پایه را به قیمت ۷۰ تومان به فروش برساند. در این حالت خریدار اختیار معامله فروش به اندازه ۱۳ تومان (قیمت اعمال منهای پریمیوم) سود خواهد کرد.

البته توجه داشته باشید که کاهش قیمت از نقطه الف تا نقطه ب (مشخص شده در تصویر بالا) همچنان عایدی برای خریدار اختیار معامله نخواهد داشت. چرا که این فاصله برابر با مبلغ پرداختی پریمیوم (۷ تومان) تا نقطه صفر است. 

همچنین اگر قیمت نقدی دارایی پایه افزایش یابد، منطقی نیست که خریدار از اختیار‌ معامله‌ خود استفاده کند و نهایتا تا سقف قیمت پریمیوم متضرر خواهد شد.

موقعیت فروش اختیار معامله فروش نیز عکس خرید اختیار معامله فروش دارد. در این قرارداد افزایش قیمت دارایی پایه منجر به سود فروشنده اختیار معامله تا سقف پریمیوم (۷ تومان) خواهد شد. کاهش قیمت دارایی پایه نیز هر چه نسبت به مبلغ اعمال بیشتر باشد،‌ ضرر فروشنده اختیار فروش نیز بیشتر می‌شود.

دامنه سود و زیان قراردادهای اختیار معامله

معاملات قراردادهای اختیار معامله بدون دامنه نوسان انجام می‌شود. در نتیجه دارندگان موقعیت خرید اختیار معامله‌های خرید و فروش، میزان ضرر خود را محدود می‌کنند. همچنین دامنه سود در خرید اختیار خرید نامحدود و در خرید اختیار فروش محدود به قیمت اعمال است. اما در مقابل ممکن است دارندگان موقعیت فروش در اختیار معامله‌ی خرید، نامحدود و دارندگان موقعیت فروش در اختیار معامله فروش، محدود به قیمت اعمال ضرر کنند.

به دلیل وسیع بودن دامنه زیان در موقعیت‌های فروش اختیار خرید و فروش اختیار فروش، معامله این موقعیت‌ها بسیار پر ریسک محسوب شده و پیشنهاد می‌شود پیش از سرمایه‌گذاری روی جزئیات آن تسلط کافی داشته باشید.

وضعیت بازدهی اختیار معامله

یک قرارداد اختیار معامله از لحاظ بازدهی می‌تواند در یکی از وضعیت‌های زیر قرار بگیرد:

الف) اختیار معامله در سود (in the money): اختیار معامله در سود وضعیتی است که در آن، خریدار اختیار‌ معامله‌ با اعمال اختیار خود به سود می‌رسد.

ب) اختیار معامله بی‌تفاوت (at the money): اختیار معامله بی‌تفاوت وضعیتی است که در آن، خریدار با اعمال اختیار خود نه سود می‌کند و نه زیان.

ج) اختیار معامله در زیان (out of the money): اختیار معامله در زیان وضعیتی است که در آن، خریدار اختیار‌ معامله‌ با اعمال اختیار خود زیان می‌کند.

به طور خلاصه و با توجه به قیمت اعمال و قیمت نقدی دارایی پایه، داریم:

وجه تضمین اختیار معامله سهام

به طور کلی وجه تضمین به ۲ دسته «وجه تضمین اولیه» و «وجه تضمین لازم» تقسیم می‌شود. 

وجه تضمین اولیه

همانطور که پیش‌تر اشاره شد حق اعمال قرارداد، در اختیار شخصی است که موقعیت خرید را در قراردادهای اختیار معامله دارد. در نتیجه خریدار نیازی به تودیع وجه تضمین در هیچ یک از قراردادهای اختیار خرید و اختیار فروش ندارد. خریدار اختیار معامله برای ثبت سفارش صرفا باید به اندازه ارزش معامله‌ به همراه کارمزد‌های مربوطه در حساب عملیاتی خود پول داشته باشد. برای محاسبه ارزش معامله کافی است قیمت اختیار‌ مورد نظر را در اندازه قرارداد ضرب کنید. 

اما در مقابل چون فروشنده ملزم به اجرای تعهدات در قبال خریدار است، باید برای ثبت سفارش فروش مبلغی تحت عنوان وجه تضمین اولیه در حساب قدرت خرید خود در سامانه‌های معاملاتی داشته باشد. مبلغ وجه تضمین اولیه ثابت بوده و فقط در زمان ثبت سفارش فروش کاربرد دارد. شما می‌توانید مبلغ وجه تضمین را در تابلو معاملاتی نماد مشاهده کنید.

وجه تضمین لازم

پس از ثبت سفارشات فروش (موقعیت باز معامله) بورس مبلغ نهایی وجه تضمین را تحت عنوان وجه تضمین لازم، در پایان جلسه معاملاتی محاسبه و اعلام می‌کند. در نتیجه بر اساس مبلغی که هر روز اعلام ‌می‌شود، مشتری باید حداقل ۷۰ درصد از مبلغ اعلامی را در حساب قدرت خرید خود در سامانه‌های معاملاتی داشته باشد. در غیر این صورت اخطاریه افزایش وجه تضمین دریافت کرده و باید قدرت خرید خود را شارژ کند. 

تاثیر اقدامات شرکت بر روی اختیار معامله

اگر نماد مربوط به شرکت به هر دلیلی متوقف یا بازگشایی شود، توقف یا بازگشایی نماد معاملاتی قرارداد اختیار معامله آن نیز به صورت همزمان با سهم پایه در بازار نقدی و به یک روش انجام می‌شود.

همچنین در صورتی که یک شرکت افزایش سرمایه داشته باشد، قیمت اعمال، اندازه قرارداد و سقف موقعیت‌های یک گروه اختیار معامله تعدیل خواهد شد. در همین راستا بورس پیش از بازگشایی نماد اختیار معامله تغییرات لازم را اعمال و اعلام می‌کند. این تعدیل از طریق فرمول زیر محاسبه می‌شود:

تقسیم سود نقدی نیز منجر به تعدیل قیمت اعمال در قرارداد‌های اختیار معامله خواهد شد. بورس نیز پیش از بازگشایی نماد اختیار معامله، تغییرات لازم را از طریق فرمول زیر بر روی قیمت اعمال انجام خواهد داد.

نحوه معامله قراردا‌د اختیار معامله در آنلاین‌پلاس

ارسال سفارش برای نمادهای اختیار معامله همانند سایر نمادهای معاملاتی است. برای این کار ابتدا نماد مورد نظر خود را در قسمت دیده‌بان اضافه یا در قسمت ارسال سفارش وارد کنید. 

بعد از انتخاب و یا جستجوی نماد در آنلاین‌پلاس، در قسمت جزئیات اطلاعات قرارداد مانند اندازه قرارداد، تاریخ سررسید، وجه تضمین و قیمت اعمال نمایش داده خواهد شد.

در گام بعدی با توجه به مظنه‌های اصلی سفارشات، با وارد کردن تعداد و قیمت دلخواه در قسمت خرید و فروش، می‌توانید قراردادهای اختیار را سفارش‌گذاری کنید.

توجه به این نکته ضروری است که هنگام ارسال سفارش فروش اختیار خرید و یا فروش اختیار فروش، اگر سفارش شما فزاینده باشد وجه تضمین اولیه در قدرت خرید شما بلوکه خواهد شد.

*سفارش فزاینده به سفارشی گفته می‌شود که باعث افزایش موقعیت‌های باز معامله‌گر می‌شود.

لازم به ذکر است که وضعیت سفارش ثبت شده از قسمت «سفارشات باز» قابل مشاهده است. توجه داشته باشید مادامی که سفارش انجام نشده باشد، می‌توانید آن را حذف یا ویرایش کنید.

همینطور در صورت انجام سفارش یا برای اطلاع از تعداد موقعیت‌های باز، وارد بخش وضعیت سفارشات شده و روی قسمت «موقعیت‌های باز» کلیک کنید.

وضعیت حساب مشتقه را نیز می‌توان از بالای صفحه و کنار قدرت خرید چک کرد. اگر این ویژگی برای شما فعال نیست می‌توانید با مراجعه به بخش تنظیمات، این قابلیت را فعال کنید.

به طور کلی وضعیت حساب مشتقه سه حالت مختلف دارد:

• عادی: مانده مشتری برای وجوه تضمین و مبلغ مسدود شده سفارش کافی است.
• در خطر: مانده مشتری از حداقل وجه تضمین (به علاوه مبالغ مسدود شده سفارشات) بیشتر است اما برای مجموع وجوه تضمین و مبالغ مورد نیاز برای سفارشات کافی نیست.
• اخطار افزایش وجه تضمین: مانده مشتری از حداقل وجه تضمین بعلاوه مبالغ مسدود شده سفارشات کمتر است.

نحوه تسویه نقدی اختیار معامله سهام

برای تسویه نقدی اوراق مشتقه، باید در تاریخ سررسید قرارداد وارد منو آنلاین پلاس شوید. سپس بر روی گزینه تسویه اوراق مشتقه کلیک کنید.

در صفحه باز شده، از ستون «آخرین مهلت ثبت درخواست» زمان مجاز برای ارسال درخواست اعمال مشخص شده است. در این بخش می‌توانید با توجه به تعداد موقعیت‌های باز اقدام به ثبت درخواست کنید. توجه داشته باشید تنها مشتریانی که در سود باشد می‌توانند وارد فرآیند تسویه نقدی شوند. برای این کار لازم است تا فرم مربوطه را تکمیل کرده و بر روی دکمه ثبت درخواست کلیک کنید. (تصویر زیر)

در نهایت پس از پایان مهلت ثبت درخواست، باید منتظر اعلام نتایج تسویه نقدی باشید. پس از ابلاغ، در ستون «تعداد موقعیت اعمال شده» تعداد موقعیت تخصیص یافته نمایش داده شده و محاسبات مربوط به تسویه نیز بروزرسانی می‌گردد.

جزییات فرم درخواست تسویه نقدی اختیار

در فرم یاد شده گزینه‌هایی وجود دارد که می‌تواند بر دارایی شما تاثیرگذار باشد. در نتیجه بهتر است با کارکرد هر یک از این گزینه‌ها آشنا باشید. موارد موجود در این فرم به شرح زیر است:

موافقت با تسویه به کسر: با فعال کردن این گزینه تنها بخشی از قرارداد شما که امکان تسویه نقدی دارد، به صورت نقدی تسویه خواهد شد. به عنوان مثال در صورتی که اندازه قرارداد ۱۰۰۰ سهم باشد ولی تعداد سهم قابل تخصیص جهت تسویه نقدی ۷۵۰ سهم باشد، برای آن ۷۵۰ سهم، تسویه نقدی انجام شده ولی برای الباقی ۲۵۰ سهم باقی مانده، فرآیند تسویه نقدی و فیزیکی انجام نمی‌شود و به عبارتی ۲۵۰ سهم مانده، سوخت می‌شود.

اعمال حداکثری: با انتخاب این گزینه تمامی موقعیت‌های باز شما در نماد مربوطه (در روز تسویه نقدی) اعمال خواهد شد.

تعداد درخواست برای تسویه: در این کادر تعداد موقعیت‌هایی را که تمایل به تسویه نقدی آن‌ها دارید، مشخص می‌کنید.

موافقت با اعمال در صورت کسری موقعیت: این امکان فقط زمانی کاربرد خواهد داشت که پیش از تاریخ تسویه، تعداد درخواست تسویه را مشخص کرده‌اید اما در زمان تسویه تعداد موقعیت‌های شما کمتر از تعداد درخواستی باشد. در این صورت با انتخاب این گزینه حداکثر تعداد موقعیت باز موجود در دارایی شما در تسویه نقدی شرکت داده می‌شود.

فرض کنید یک معامله‌گر ۲۵ موقعیت خرید داشته و در کادر «تعداد درخواست» تعداد ۱۲ موقعیت را وارد کرده است. اگر تعداد موقعیت‌های باز وی در روز تسویه به ۱۰ موقعیت کاهش بیابد، در روز تسویه  ۱۰ موقعیت باقیمانده جایگزین ۱۲ موقعیت وارد شده قبلی خواهد شد.

نحوه تسویه فیزیکی اختیار معامله سهام

معمولا زمان تسویه فیزیکی یک روز پس از انجام و مشخص شدن نتایج تسویه نقدی آغاز می‌شود. برای ثبت درخواست تسویه فیزیکی اختیار معامله می‌توانید به سربرگ «درخواست تسویه فیزیکی اختیار» رجوع کنید.

در این فرم نیز می‌توان وضعیت‌های مختلفی را برای تسویه فیزیکی انتخاب کرد. کارایی هرکدام از این گزینه‌ها به شرح زیر است:

موافقت با تسویه در زیان/بی تفاوت: با فعال کردن این گزینه اعمال قرارداد شما حتی هنگامی که در حالت زیان یا بی‌تفاوت باشد هم انجام خواهد شد. توجه داشته باشید که اگر قرارداد شما در زیان باشد ولی این گزینه را فعال نکرده باشید، حتی پس از ثبت درخواست نیز موقعیت‌های شما تسویه نخواهد شد.

اعمال حداکثری: پس از فعال‌سازی این گزینه همه موقعیت‌های باز شما در نماد مورد نظر، به صورت فیزیکی اعمال خواهد شد. توجه داشته باشید که تعداد موقعیت‌های باز، با توجه به باقیمانده موقعیت‌های شما پس از تسویه نقدی نمایش داده می‌شود.

تعداد درخواست برای تسویه: در این کادر هر تعداد از موقعیت‌های خود را که تمایل به تسویه فیزیکی آن‌ها دارید، مشخص می‌کنید.

موافقت با اعمال در صورت کسری موقعیت: این مورد در تسویه فیزیکی، کارکردی مشابه با همین گزینه در تسویه نقدی دارد.

بعد از تکمیل فرم با انتخاب گزینه «ثبت درخواست تسویه فیزیکی اختیار» درخواست شما ثبت می‌شود. سپس باید منتظر اعلام نتایج تسویه فیزیکی از سمت مدیریت فناوری بورس باشید. معمولا بروزرسانی در روز کاری بعد انجام خواهد شد. 

توجه داشته باشید که دارندگان موقعیت اختیار خرید که تقاضای تسویه فیزیکی دارند، باید به اندازه مبلغ مورد نیاز برای تسویه، حساب خود را شارژ کنند. این مبلغ را می‌توان از طریق فرمول زیر محاسبه کرد.

آموزش بورس با آموزش مفید

اگر علاقه‌مند به آموزش بورس به صورت رایگان هستید، سامانه آموزش مفید با برگزاری کلاس‌های آنلاین، دوره‌های ویدیویی و بیش از ۱۰۰۰ مطلب آموزشی، مرجع مناسبی برای شما خواهد بود. این آموزش‌ها شامل تحلیل تکنیکال، تحلیل بنیادی، تابلوخوانی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و ده‌ها موضوع مرتبط دیگر است.

سوالات متداول