آدام اسمیت؛ زندگی، آثار و نقشش در توسعه اقتصاد

آدام اسمیت (Adam Smith) به عنوان پدر علم اقتصاد تاثیر عظیمی بر شکل‌گیری و توسعه این علم داشته است. اسمیت معتقد بود که اقتصاد در صورتی بهترین عملکرد خود را خواهد داشت که تحت تأثیر مکانیسم‌های طبیعی بازار عمل کند. آثار و نظریات اسمیت، پایه‌ای برای فهم بهتر فرآیندهای اقتصادی و نقش بازار در جامعه ایجاد کرد و به شکلی بنیادین، تفکر اقتصادی مدرن را شکل داد. زندگی، آثار و نقش او در توسعه اقتصاد جهانی به‌طور جامع در ادامه بررسی می‌شود.

آدام اسمیت کیست؟

آدام اسمیت در ۵ ژوئن ۱۷۲۳ در شهر کرکالدی اسکاتلند به دنیا آمد و به دلیل آثار تاثیرگذار خود، به خصوص کتاب معروف “ثروت ملل” (The Wealth of Nations)، لقب «پدر اقتصاد مدرن» را به خود اختصاص داد. اسمیت در دهه ۱۷۳۰ تحصیلات خود را در دانشگاه گلاسگو شروع کرد، جایی که فلسفه اخلاق را نزد فیلسوف معروف، فرانسیس هاچسون، آموخت. این دوره تحصیلی، پایه‌گذار بسیاری از دیدگاه‌های فلسفی و اقتصادی او بود.

آدام اسمیت بعدها به دانشگاه آکسفورد رفت، اما برخلاف تجربیات مثبتی که در گلاسگو داشت، از دوره آموزشی در آکسفورد رضایت چندانی نداشت و بیشتر زمان خود را به مطالعه خودآموز پرداخت. پس از بازگشت به اسکاتلند، ادام اسمیت به تدریس فلسفه اخلاق در دانشگاه گلاسگو پرداخت و در این دوره بود که بیشتر نظریات اقتصادی و فلسفی خود را توسعه داد.

نظریات آدام اسمیت

آدام اسمیت، نظریات خود را بر پایه مفهوم «نفع شخصی» بنا کرده است. او معتقد بود که عامل اصلی برای فعالیت‌های اقتصادی، تمایل افراد به افزایش منافع شخصی است. اقتصاددانان نیز اعتقاد دارند که نظریات آدام اسمیت، از ترکیب ایده‌های فلاسفه و سیاست‌مداران شکل گرفته است. در ادامه به بررسی نظریات ادام اسمیت می‌پردازیم.

۱. تولید

آدام اسمیت از اولین اقتصاددانانی بود که بر نقش نیروی کار در تولید تاکید کرد. او معتقد بود که نیروی انسانی یکی از اصلی‌ترین منابع تولید ثروت است. از دیدگاه ادام اسمیت، سرمایه و زمین، بدون دخالت نیروی کار، به‌ خودی خود نمی‌توانند تولیدی انجام دهند. این دیدگاه، پایه‌گذار مباحث مدرن در اقتصاد شد که به نیروی انسانی به‌عنوان عاملی کلیدی در فرایند تولید توجه دارد. بسیاری از دانشمندان بعد از او نیز به اهمیت این اصل و تأثیر آن در رشد اقتصادی پی بردند.

۲. تقسیم کار

تقسیم کار به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین اصول اقتصادی اسمیت مطرح است. او در کتاب «ثروت ملل» مثال معروف خود درباره کارخانه سنجاق‌سازی را ارائه می‌دهد. ادام اسمیت نشان داد که تقسیم وظایف و تخصص‌گرایی، کارایی را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد. به‌ عنوان مثال، در تولید یک سنجاق، اگر هر کارگر تنها بخشی از فرآیند تولید را انجام دهد، خروجی آن روزانه هزاران برابر بیشتر از حالتی خواهد بود که هر کارگر به تنهایی یک سنجاق را از ابتدا تا انتها تولید کند. تقسیم کار باعث افزایش بهره‌وری، صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌ها می‌شود.

۳. نیروی کار مولد و غیرمولد

آدام اسمیت نیروی کار را به دو دسته مولد و غیرمولد تقسیم کرد. او اعتقاد داشت که تنها کارگرانی که در تولید کالاها مشارکت دارند، مولد هستند و نیروی کار خدماتی را مولد نمی‌دانست. این دیدگاه در اقتصاد امروز تغییر کرده و اکنون خدمات بخش بزرگی از تولید ناخالص داخلی کشورهای مختلف را تشکیل می‌دهند. با این حال، ادام اسمیت بر اهمیت نیروی کار تولیدی تأکید داشت و این امر یکی از مباحث کلیدی در تحلیل اقتصادی او بود.

۴. ارزش مبادله

ادام اسمیت به نظریه ارزش کار اعتقاد داشت. او بر این باور بود که ارزش هر کالا با مقدار کاری که برای تولید آن صرف شده است، تعیین می‌شود. همچنین، او بر نقش کمیابی در تعیین ارزش کالاها تاکید داشت. برای مثال، الماس به‌ دلیل کمیاب بودن ارزش بالایی دارد، در حالی‌ که آب، علی‌رغم اهمیت حیاتی، به‌ دلیل فراوانی ارزش کمتری دارد. این نظریه تاثیر عمیقی بر تحلیل ارزش در اقتصاد گذاشته و بسیاری از اقتصاددانان پس از او نیز این مفهوم را توسعه دادند.

۵. توزیع ثروت

آدام اسمیت در نظریه توزیع ثروت سه عامل اصلی را مطرح می‌کند: ۱. دستمزد که بر اساس تعامل بین عرضه و تقاضای نیروی کار تعیین می‌شود و با رشد جمعیت در ارتباط است. ۲. بهره که به عنوان پاداشی برای سرمایه‌گذاری و پذیرش ریسک شناخته می‌شود و اسمیت تفاوت زیادی بین بهره و سود قائل نیست. ۳. اجاره زمین که سهم مالک از تولید ملی است و بیانگر درآمدی است که صاحبان زمین از تولیدات کسب می‌کنند. این سه عامل به تحلیل نحوه توزیع ثروت و نقش‌های مختلف اقتصادی در جامعه کمک می‌کنند.

۶. رشد و توسعه اقتصادی

در نظریه رشد اقتصادی آدام اسمیت، چند اصل کلیدی وجود دارد. وی معتقد است که تولید به عوامل تولید وابسته است و سرمایه‌گذاری به سود مرتبط است. سرمایه‌گذاری بیشتر، باعث تراکم سرمایه و در نتیجه پیشرفت فناوری می‌شود. این فرآیند منجر به افزایش بهره‌وری نیروی کار و افزایش درآمدها می‌گردد. با افزایش سود، پس‌انداز و سرمایه‌گذاری بیشتر می‌شود و این خود به توسعه اقتصادی منجر می‌شود. در این چرخه، افزایش تقاضای نیروی کار باعث افزایش دستمزدها می‌شود، اما رشد جمعیت با افزایش عرضه نیروی کار، دستمزدها را به سطح معیشتی بازمی‌گرداند. این تعاملات باعث رشد پایدار اقتصادی در یک نظام سرمایه‌داری می‌شود.

۷. دست نامرئی

“دست نامرئی” از مشهورترین نظریات اسمیت است. او بر این باور بود که افراد وقتی به دنبال منافع شخصی خود هستند، به‌طور غیرمستقیم به بهبود جامعه نیز کمک می‌کنند. این مکانیسم خودتنظیمی بازار، بدون دخالت دولت به بهترین شکل عمل می‌کند. اسمیت معتقد بود که بازار به‌ صورت خودکار عرضه و تقاضا را تنظیم می‌کند و قیمت‌ها را به‌ تعادل می‌رساند. مفهوم دست نامرئی اساس اقتصاد بازار آزاد و فلسفه لیبرال اقتصادی است.

۸. نقش دولت

اگرچه آدام اسمیت طرفدار بازار آزاد بود، اما او نقش دولت را در زمینه‌هایی نظیر دفاع ملی، آموزش عمومی و ایجاد زیرساخت‌های عمومی ضروری می‌دانست. او معتقد بود که دولت باید در زمینه‌هایی که بازار قادر به حل مشکلات نیست، دخالت کند. اسمیت مخالف حمایت‌های انحصاری دولت از صنایع داخلی بود و معتقد بود که این امر باعث افزایش قیمت‌ها و کاهش رفاه عمومی خواهد شد.

۹. تجارت خارجی

آدام اسمیت از مدافعان تجارت آزاد بین‌المللی بود و اعتقاد داشت که هر کشور باید در تولید کالاهایی که مزیت نسبی دارد تخصص یابد. او بر این باور بود که این روش، بهترین راه برای افزایش رفاه عمومی و توسعه اقتصادی کشورها است. 

نکته: بازار آزاد سیستمی است که در آن قیمت‌ها، میزان تولید و تخصیص منابع تنها بر اساس عرضه و تقاضا و بدون دخالت دولت تعیین می‌شود. تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان آزادانه تصمیم می‌گیرند که چه چیزی تولید و مصرف کنند. این سیستم در تضاد با اقتصاد دستوری قرار دارد که در آن دولت نقش اصلی در تعیین قیمت‌ها و تولید دارد. 

آثار و کتاب‌ها

اسمیت دو کتاب مهم دارد که هر دو به‌عنوان آثار کلیدی در فلسفه و اقتصاد شناخته می‌شوند:

۱. کتاب نظریه احساسات اخلاقی 

این کتاب یکی از آثار اولیه اسمیت در حوزه فلسفه اخلاق است. در این اثر آدام اسمیت به چگونگی رفتار افراد در اجتماع می‌پردازد و بیان می‌کند که رفتار انسان‌ها نه تنها تحت تاثیر منافع شخصی، بلکه تحت تأثیر احساسات و همدلی با دیگران شکل می‌گیرد. اسمیت معتقد است که مردم به دنبال تایید اجتماعی و رضایت اخلاقی از سوی دیگران هستند و همین انگیزه‌های اخلاقی بر تصمیمات و رفتارهایشان تأثیر می‌گذارد. این کتاب پایه‌گذار تفکرات فلسفی اسمیت درباره اخلاق و رفتار انسانی است.

۲. کتاب ثروت ملل

بدون شک، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر آدام اسمیت، “ثروت ملل” است که پایه‌گذار علم اقتصاد مدرن به‌شمار می‌رود. این کتاب به تحلیل عوامل تولید ثروت، نقش بازار و تجارت آزاد و تاثیر تقسیم کار بر بهره‌وری می‌پردازد. “ثروت ملل” همچنان یکی از مهم‌ترین منابع درسی در علم اقتصاد است و مفاهیمی مانند “دست نامرئی” و “تقسیم کار” از این کتاب به نظریات اقتصادی وارد شدند.

سه اصل کلیدی در این کتاب عبارت است از:

۱. تقسیم کار: او اقتصاد جهان را شبیه به یک کارخانه بزرگ می‌بیند که بر مبنای تقسیم کار استوار است. این مفهوم به معنای توزیع وظایف بین افراد است تا بهره‌وری افزایش یابد.

۲. آزادی فردی: ادام اسمیت بر این باور بود که سیاست‌های اقتصادی نباید در خدمت منافع یک فرد یا گروه خاص باشد، بلکه باید منافع عمومی جامعه را در اولویت قرار دهد. همچنین معتقد بود که تصمیمات اقتصادی باید توسط خود مردم و بازارها هدایت شوند.

۳. تلاش برای منافع عمومی: با وجود بدبینی اسمیت نسبت به رفتار بازرگانان و قانون‌گذاران، او نقش دولت را در ارائه خدمات اجتماعی که بخش خصوصی قادر به انجام آن‌ها نیست، بسیار مهم می‌دانست.

منتقدان آدام اسمیت

اگرچه ادام اسمیت یکی از بزرگ‌ترین متفکران اقتصادی تاریخ است، اما نظریات او همواره بدون انتقاد نبوده است. برخی از مهم‌ترین نقدهایی که به آثار و نظریات او وارد شده‌است، شامل:

 کارل مارکس: یکی از مهم‌ترین منتقدان آدام اسمیت، کارل مارکس بود. مارکس معتقد بود که نظریه‌های ادام اسمیت بر پایه بهره‌برداری از کارگران و تولید مازاد اقتصادی بنا شده است. او به این موضوع اشاره داشت که تقسیم کار باعث افزایش نابرابری و استثمار کارگران به نفع سرمایه‌داران می‌شود.

اقتصاددانان نئوکلاسیک: اقتصاددانان نئوکلاسیک نیز از جمله منتقدان برخی از نظریات اسمیت بودند. آن‌ها اعتقاد داشتند که نظریه “دست نامرئی” آدام اسمیت با واقعیت‌های پیچیده اقتصاد مدرن تطابق ندارد و بازارها در همه شرایط به‌طور خودکار به تعادل نمی‌رسند. این گروه معتقد بودند که دخالت دولت در برخی شرایط برای تنظیم بازار و جلوگیری از بحران‌ها ضروری است.

نقش آدام اسمیت در توسعه اقتصاد

۱. تاثیر بر سیاست‌های اقتصادی مدرن: اسمیت با تأکید بر تجارت آزاد و کاهش دخالت دولت در اقتصاد، تأثیرات گسترده‌ای بر توسعه اقتصادی جهان داشت. بسیاری از کشورها در دوران پس از انقلاب صنعتی از نظریات ادام اسمیت بهره گرفتند و سیاست‌های اقتصادی خود را بر اساس مفاهیم او تنظیم کردند.

۲. نقش او در انقلاب صنعتی: اسمیت با تاکید بر اهمیت تقسیم کار و تخصص‌گرایی، به توسعه و رشد اقتصادی در دوران انقلاب صنعتی کمک کرد. این مفاهیم باعث افزایش بهره‌وری و تولید در صنایع مختلف شد و به گسترش تجارت و تولید در سطح جهانی کمک کرد.

۳. تأثیر در آموزش اقتصاد: آثار آدام اسمیت به‌عنوان منابع اصلی در آموزش اقتصاد در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند. کتاب “ثروت ملل” به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متون درسی، در بسیاری از دانشگاه‌های معتبر تدریس می‌شود.

ادام اسمیت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متفکران در تاریخ اقتصاد شناخته می‌شود. نظریات او همچنان در سیاست‌ها و نظریات اقتصادی مدرن جایگاه ویژه‌ای دارند. آثار و ایده‌های او نه تنها به بنیان‌گذاری علم اقتصاد کمک کرد، بلکه در توسعه و رشد اقتصاد جهانی نیز تاثیرات زیادی داشت. نقش او در تاریخ علم اقتصاد بی‌نظیر است و تاثیراتش تا به امروز باقی مانده است.

سوالات متداول