قانون گرشام (Gresham) چیست؟

قانون گرشام یکی از مفاهیم اساسی در علم اقتصاد است که به تعامل پول‌های خوب و بد در سیستم‌های اقتصادی می‌پردازد. این قانون، که به‌نام سر توماس گرشام، اقتصاددان و مشاور مالی ملکه الیزابت اول، نام‌گذاری شده است، به‌طور خلاصه می‌گوید: «پول بد، پول خوب را از بازار بیرون می‌کند». این عبارت به معنای این است که وقتی در یک اقتصاد دو نوع پول با ارزش‌ ذاتی مختلف در گردش باشد، مردم تمایل پیدا می‌کنند تا پول با ارزش بیشتر (پول خوب) را ذخیره کرده و پول با ارزش کمتر (پول بد) را برای مبادله و معاملات استفاده کنند. در نهایت، پول خوب به مرور از چرخه معاملات خارج می‌شود و تنها پول بد در بازار به گردش ادامه می‌دهد.

تاریخچه پیدایش قانون گرشام

هرچند مفهوم قانون گرشام به گذشته‌های دورتر از قرن شانزدهم و حتی به دوران یونان و روم باستان برمی‌گردد، این قانون در قالبی جامع‌تر توسط توماس گرشام به‌طور رسمی مطرح شد. در زمان ملکه الیزابت اول، انگلستان با مشکل کاهش ارزش سکه‌های طلا و نقره روبه‌رو بود. 

در آن زمان پول رایج انگلستان سکه‌های طلا بود که توسط دولت تولید و وارد بازار می‌شد. پس از مدتی، برخی از بازرگانان با تراشیدن مقدار کمی طلا از روی سکه‌ها، سکه‌های جدیدی ایجاد کردند که در ظاهر تفاوت چندانی با سکه‌های اصلی نداشتند. با استفاده از طلای تراشیده شده، آنها سکه‌های اضافی تولید کرده و این سکه‌ها به طور معمول در بازار معامله می‌شدند. 

فرض کنید بازرگانان با تراشیدن دو سکه اصلی، یک سکه جدید ایجاد می‌کردند. اگر آنها با دو سکه اصلی تنها دو کیسه برنج می‌خریدند، با تولید سکه سوم از طلای تراشیده شده می‌توانستند سه کیسه برنج بخرند و از این طریق سود بیشتری به دست می‌آوردند. با گذشت زمان، مردم عادی نیز این روش را متوجه شدند و سکه‌های اصلی خود را تراشیده و سکه‌های تقلبی ضرب (تولید) کردند. 

توماس گرشام این پدیده را مشاهده و به دولتمردان انگلستان هشدار داد که این روند، منجر به خروج طلا از خزانه کشور و کاهش ارزش پول ملی می‌شود. او این قانون را بیان کرد که «پول بد، پول خوب را از بازار خارج می‌کند»، که امروزه به عنوان قانون گرشام در اقتصاد شناخته می‌شود و در موارد مختلف اقتصادی به‌کار می‌رود.

بر اساس قانون گرشام، «پول خوب» به پولی اطلاق می‌شود که تفاوت کمی بین ارزش اسمی (مقداری که روی سکه یا اسکناس درج شده است) و ارزش ذاتی آن (ارزش فلز یا ماده‌ای که پول از آن ساخته شده است) دارد. از طرف دیگر، «پول بد» به پولی گفته می‌شود که ارزش ذاتی آن به مراتب کمتر از ارزش اسمی آن است.

قانون گرشام و پول قانونی 

طبق قانون گرشام زمانی که دو نوع پول با ارزش‌های ذاتی متفاوت اما با ارزش اسمی یکسان در یک اقتصاد وجود داشته باشند، مردم ترجیح می‌دهند پول با ارزش‌ ذاتی بالا را نگه‌ دارند و از پول با ارزش‌ ذاتی کمتر برای معاملات استفاده کنند. این پدیده به‌طور خاص زمانی بارز می‌شود که واحد پولی رسمی یک کشور (پول قانونی) دچار کاهش ارزش یا تورم شود.

پول قانونی، ارزی است که دولت آن را به عنوان پول رسمی برای پرداخت بدهی‌ها و تعهدات مالی تعیین می‌کند. این نوع پول توسط قوانین کشورها به عنوان واحدی معتبر برای انجام تراکنش‌ها مورد پذیرش عمومی قرار می‌گیرد. برای نمونه، اسکناس‌ها و سکه‌هایی که توسط بانک مرکزی چاپ و عرضه می‌شوند، پول قانونی محسوب می‌شوند. با این حال، در شرایط تورمی یا کاهش ارزش پول ملی، طبق قانون گرشام، مردم تمایل دارند دارایی‌های باارزش‌تر مانند سکه طلا یا نقره را نگه دارند و پول قانونی کم‌ارزش‌تر را خرج کنند.

مثالی از قانون گرشام

در سال ۱۹۸۲، دولت ایالات متحده ترکیب سکه‌های پنی را از مس به ۹۷.۵٪ روی تغییر داد. این تغییر باعث شد که سکه‌های ضرب‌شده قبل از ۱۹۸۲ ارزش بیشتری نسبت به سکه‌های جدید پیدا کنند، در حالی که ارزش اسمی آن‌ها یکسان باقی مانده بود. با افزایش قیمت مس به دلیل تورم، قیمت هر پوند مس از ۰.۶۶ دلار به ۳.۰۶ دلار رسید. به همین دلیل، سکه‌های پنی جدید قدرت خرید کمتری پیدا کردند و تا سال ۲۰۰۶ حدود ۸۰٪ از ارزش خود را از دست دادند. با شروع روند استخراج مس از سکه‌های قدیمی، دولت آمریکا قوانین سختگیرانه‌ای وضع کرد و افرادی که سکه‌ها را ذوب می‌کردند با جریمه‌ای تا ۱۰،۰۰۰ دلار یا حداکثر پنج سال زندان مواجه شدند.

همچنین، در زمان امپراتوری روم، سکه‌های طلا و نقره با خلوص بالا در گردش بودند، اما به دلیل کمبود منابع، حکومت شروع به تولید سکه‌های جدید از فلزات ارزان‌تر کرد. مردم برای حفظ ارزش دارایی‌های خود، سکه‌های با خلوص بالا را ذخیره و سکه‌های ارزان‌تر را برای معاملات استفاده کردند. به این ترتیب، سکه‌های اصلی از چرخه معاملات خارج شدند و تنها سکه‌های کم‌ارزش‌تر در بازار باقی ماندند. 

قانون گرشام در شرایط ابر تورمی

یکی از شرایطی که قانون گرشام به‌وضوح خود را نشان می‌دهد، در شرایطی است که اقتصاد دچار ابرتورم شده‌اند. ابرتورم زمانی رخ می‌دهد که تورم به‌طور بسیار شدید و سریع افزایش یابد و ارزش پول ملی به سرعت کاهش پیدا کند. در چنین شرایطی، قانون گرشام برعکس عمل می‌کند؛ یعنی پول با ارزش (پول خوب) جایگزین پول بی‌ارزش (پول بد) در گردش اقتصادی می‌شود. در کشورهایی که واحد پول رسمی ارزش خود را از دست می‌دهد، مردم تمایل دارند دارایی‌های خود را به واحدهای پولی با ارزش پایدار، مانند سکه طلا تبدیل کنند.

برای مثال، در چند سال اخیر، ونزوئلا با کاهش چشمگیر ارزش پول ملی خود روبرو شد. این امر باعث شد مردم تمایل خود را برای نگهداری پول رسمی کشور از دست بدهند و به جای آن، دارایی‌هایشان را به دلار یا طلا تبدیل کنند. به مرور زمان، معاملات با پول ملی کاهش یافت و دلار به‌عنوان جایگزین اصلی وارد جریان اقتصادی کشور شد. در نتیجه، دلار پول رسمی ونزوئلا را از چرخه معاملات خارج کرد.

ارتباط قانون گرشام با سیستم‌های پولی مدرن

با اینکه قانون گرشام در دوران گذشته بیشتر در مورد پول‌های فیزیکی مانند سکه‌های طلا و نقره کاربرد داشت، این قانون همچنان در سیستم‌های پولی مدرن نیز صادق است. با ظهور ارزهای دیجیتال و سیستم‌های پولی جدید، مردم همچنان به دنبال حفظ ارزش دارایی‌های خود هستند.  

از زمان معرفی بیت‌کوین در سال ۲۰۰۹، ارزش این ارز دیجیتال به طور مداوم افزایش یافت. به دلیل این افزایش و ماهیت ارزهای دیجیتال، افراد تمایل دارند آن‌ها را به‌عنوان “پول خوب” نگه دارند و پول‌های ملی خود را برای خرید خرج کنند. این وضعیت باعث شده که ارزهای دیجیتال، با توجه به افزایش ارزش، به‌طور گسترده در معاملات روزمره استفاده نشوند.

قانون گرشام یکی از مفاهیم بنیادین در علم اقتصاد است که تأثیرات سیاست‌های پولی و رفتارهای اقتصادی مردم را در مواجهه با دو نوع پول با ارزش‌های مختلف توضیح می‌دهد. این قانون نشان می‌دهد که مردم به‌طور طبیعی تمایل دارند پول با ارزش‌تر را ذخیره کرده و پول با ارزش کمتر را در معاملات استفاده کنند. قانون گرشام از دوران باستان تاکنون در سیستم‌های پولی مختلف قابل مشاهده بوده و همچنان به‌عنوان یک اصل اساسی در تحلیل رفتارهای پولی و اقتصادی شناخته می‌شود.

سوالات متداول