اوراق مزارعه چیست؟

اوراق مزارعه یکی از ابزارهای مالی و اسلامی است که در راستای توسعه و تامین مالی بخش کشاورزی، طراحی و مورد استفاده قرار می‌گیرد. این اوراق به‌ویژه در کشورهای اسلامی به‌عنوان یکی از شیوه‌های تأمین مالی مبتنی بر شریعت اسلامی مورد توجه قرار گرفته‌ است. در این مقاله به بررسی مفهوم اوراق مزارعه، نحوه عملکرد و انواع آن می‌پردازیم.

مفهوم مزارعه

مزارعه در لغت به معنای باهم زراعت کردن اسـت. مزارعه در اصطلاح یک قرارداد کشاورزی است که در آن مالک (مزارع) زمین خود را به کشاورز (زارع) واگذار می‌کند تا در آن کشت و زرع کند. در پایان دوره زراعت، محصول به‌دست‌آمده بین مالک و کشاورز بر اساس نسبتی که در قرارداد مشخص شده است، تقسیم می‌شود. این نسبت می‌تواند بر اساس توافق طرفین متفاوت باشد و معمولاً به صورت درصدی از محصول تعیین می‌شود.

اوراق مزارعه چیست؟

 اوراق مزارعه به عنوان یکی از انواع صکوک در زمینه‌های تامین مالی و اشتغال‌زایی در مناطق روستایی و افزایش تولیدات کشاورزی، به ویژه در جوامع اسلامی، اهمیت زیادی دارد. اوراق مزارعه سند مالكيت مشاع دارندگان این اوراق بر زمـين‌هـای زراعی معين است. اوراق‌ مزارعه به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند تا در فعالیت‌های کشاورزی سرمایه‌گذاری کنند و در مقابل، سهمی از محصولات کشاورزی را دریافت کنند.

نحوه عملکرد اوراق مزارعه

فرآیند انتشار اوراق مزارعه شباهت زیادی به اوراق مساقات دارد. در اوراق مزارعه ابتدا یک شخص حقوقی مانند وزارت کشاورزی یا موسسه حقوقی فعال در بخش کشاورزی با مطالعه‌های اولیه و شناسايي اراضي مناسب زراعت، به تاسيس نهاد مالی اقدام می‌کند. سپس نحوه عملکرد اورا‌ق مزارعه مطابق مراحل زیر است.

۱. تدوین قرارداد مزارعه: در این مرحله، قرارداد بین نهاد مالی و کشاورز تدوین می‌شود. در این قرارداد، جزئیات مربوط به نوع محصول، میزان سرمایه‌گذاری، دوره زراعت و نحوه تقسیم محصول مشخص می‌شود.

۲. انتشار اوراق مزارعه: نهاد مالی اورا‌ق مزارعه را به سرمایه‌گذاران عرضه می‌کند. این اوراق معمولاً دارای سررسید معین هستند.

۳. جمع‌آوری سرمایه: سرمایه‌گذاران اوراق مزارعه را خریداری می‌کنند و مبلغ جمع‌آوری شده به کشاورزان واگذار می‌شود تا هزینه‌های کشت و زرع را تأمین کنند.

۴. توزیع محصول: در پایان دوره زراعت، محصول تولید شده بین سرمایه‌گذاران و کشاورزان بر اساس نسبت تعیین شده در قرارداد تقسیم می‌شود.

نکته: مساقات در اصطلاح، قراردادی است كه در آن يكي از طرفين (مالک) باغی را در اختيار ديگری (باغبان) قرار می‌دهد تـا با انجام فعاليت باغداری محصول به‌دست آمده را با هم تقسيم كنند.

انواع اوراق مزارعه

اوراق مزارعه به‌ شکل‌های گوناگونی قابل انتشار است که هر یک دارای ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود هستند. در ادامه به بررسی انواع اورا‌ق مزارعه می‌پردازیم: 

۱. اوراق مزارعه خاص:

در این نوع اوراق، موسسه مالی ابتدا یک زمین معین را انتخاب کرده و هزینه‌های لازم برای تملک و آماده‌سازی آن را محاسبه می‌کند. سپس با کسب مجوزهای لازم، اقدام به انتشار اوراق مزارعه خاص می‌کند و از طریق بانک وجوه سرمایه‌گذاران را جذب کرده، زمین موردنظر را خریداری و آماده‌سازی می‌کند. پس از آماده‌سازی زمین، این زمین‌ها به کشاورزان واگذار می‌شود و در پایان سال زراعی، محصول به‌دست آمده بین موسسه و کشاورزان تقسیم می‌شود. سود این اوراق پس از کسر حق‌الوکاله و دیگر هزینه‌ها بین صاحبان اوراق توزیع می‌شود.

۲. اوراق مزارعه عام با سررسید معین:

در این نوع از اوراق، موسسه مالی بر اساس توان مالی و مدیریتی میان‌مدت خود و با توجه به کشش بازار سرمایه و ظرفیت‌های بخش کشاورزی، به انتشار اوراق بهادار مزارعه عام با سررسید معین اقدام می‌کند. پس از جمع‌آوری وجوه از سرمایه‌گذاران و آماده‌سازی اراضی، این زمین‌ها به صورت قرارداد مزارعه عادی یا مزارعه به شرط تملیک در اختیار کشاورزان قرار داده می‌شود.

۳. اوراق مزارعه عام بدون سررسید:

در این نوع، مؤسسه مالی بر اساس توان مالی و مدیریتی بلندمدت خود و بـا گرفتن مجوزهای لازم اقدام به انتشار اوراق مزارعه عام بدون سررسید می‌کند. پس از جمع‌آوری وجوه از سرمایه‌گذاران و آماده‌سازی اراضی، این زمین‌ها به صورت قرارداد مزارعه عادی یا مزارعه به شرط تملیک به کشاورزان واگذار می‌شود. درآمد حاصل از فروش محصول و واگذاری اراضی بین صاحبان اوراق توزیع و بخشی از آن برای سرمایه‌گذاری مجد به‌کار گرفته می‌شود.

در قرارداد مزارعه عادي موسسه مالی پس از پایان قرارداد زمين زراعي را تحويل می‌گیرد و به فروش می‌رساند. در قرارداد مزارعه بـه شـرط تملیک مطابق شرط، زمين به مالكيت كشاورز در می‌آید. در مزارعه عادی، سود صاحبان اوراق شامل سهم محصول سالانه و افزایش قیمت زمین‌های کشاورزی در سررسید اوراق خواهد بود. در مزارعه به شرط تملیک، سود صاحبان اوراق شامل سهم محصول به اضافه رقم معینی در مقابل شرط تملیک خواهد بود.

نکته: به‌طور کلی اورا‌ق مزارعه خاص به یک زمین مشخص محدود است، در حالی که اوراق‌ مزارعه عام شامل سرمایه‌گذاری در اراضی کشاورزی مختلف است.

بازده اوراق مزارعه

سود اوراق مزارعه به طور معمول به دوره زراعی بستگي دارد و در اكثر محصولات سالانه است. مقدار سود نيز به عوامل مختلفی از جمله ميـزان توليـد، قيمـت فـروش و هزينه‌های توليد بستگی دارد و معمولا متغير است. موسسه ناشر بر اساس سال‌های گذشته و پيش‌بينی وضعيت آينده می‌تواند دامنـه تغييرهای سود اوراق را برآورد كند اما میزان سود واقعی در پایان سال مالی مشخص می‌شود. موسسه ناشر می‌تواند با بهره‌گيری از شيوه‌های مديريت ريسک، مانند پيش‌فروش بخشی از محصول آينده يا انجام معامله‌ها اختيار فروش، قسمت مهم نوسان‌ها را تعديل كند.

ویژگی‌های اوراق مزارعه

مزایا

اوراق مزارعه دارای مزایای متعددی هستند. این اوراق می‌توانند به تامین مالی بخش کشاورزی کمک کنند و کشاورزان را قادر سازند تا هزینه‌های مربوط به کشت و زرع را تامین کنند. همچنین سرمایه‌گذاران می‌توانند با خرید اوراق مزار‌عه، سبد سرمایه‌گذاری خود را تنوع بخشند و از مزایای سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی بهره‌مند شوند. در اورا‌ق مزارعه، سود و زیان بین سرمایه‌گذار و کشاورز بر اساس نسبت تعیین شده در قرارداد تقسیم می‌شود، که این امر به شفافیت و عدالت در تقسیم سود و زیان کمک می‌کند. 

معایب

اوراق مزارعه دارای معایبی نیز هستند که باید مد نظر قرار گیرند. یکی از این معایب، ریسک‌های کشاورزی است. بخش کشاورزی با ریسک‌های مختلفی مانند تغییرات آب و هوا، بیماری‌ها و آفات مواجه است که می‌تواند تأثیر منفی بر تولید محصول و در نتیجه بازدهی اوراق مز‌ارعه داشته باشد. همچنین، نوسانات قیمت محصول از دیگر معایب این اوراق است. قیمت محصولات کشاورزی ممکن است در بازار نوسانات زیادی داشته باشد که این نوسانات می‌تواند تأثیر مستقیمی بر بازدهی اوراق مزار‌عه داشته باشد. علاوه بر این، اوراق مز‌ارعه معمولاً دارای سررسید معین هستند و در طول دوره زراعت نقدشوندگی کمتری نسبت به سایر اوراق مالی دارند، که این امر می‌تواند محدودیتی برای سرمایه‌گذاران باشد.

بازار ثانویه اوراق مزارعه

دارندگان اوراق مزارعه می‌توانند این اوراق را نگه‌داری کرده و در پایان هر دوره زراعی از سود آن بهره‌مند شوند. همچنین، در مواقع نیاز به نقدینگی، امکان فروش اوراق در بازار ثانویه وجود دارد. از آنجا که این اوراق نشان‌دهنده مالکیت مشاع بر زمین‌های زراعی هستند، انتظار می‌رود علاوه بر سود حاصل از زراعت، ارزش زمین‌های زراعی نیز با رشد قیمت زمین افزایش یابد. به همین دلیل، قیمت اوراق‌ مزارعه در بازار ثانویه معمولاً بیشتر از قیمت اولیه آنها خواهد بود. به طور کلی، قیمت این اوراق در بازار ثانویه تحت تاثیر دو عامل قرار می‌گیرد: افزایش ارزش زمین و سود سالانه‌ای که فروشنده و خریدار انتظار دارند.

اوراق مزارعه به‌عنوان یکی از ابزارهای مالی مبتنی بر شریعت اسلامی، می‌توانند به تأمین مالی بخش کشاورزی کمک کنند و سرمایه‌گذاران را قادر سازند تا در فعالیت‌های کشاورزی سرمایه‌گذاری کنند. این اوراق با ارائه مزایایی مانند تطابق با اصول شریعت اسلامی، تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاری و تأمین مالی پروژه‌های کشاورزی، می‌توانند جذابیت زیادی برای سرمایه‌گذاران داشته باشند. با این حال، ریسک‌های مرتبط با بخش کشاورزی و نوسانات قیمت محصول می‌تواند چالش‌هایی را برای اوراق‌ مزارعه ایجاد کند که سرمایه‌گذاران باید به آن‌ها توجه کنند.

بیشتر بخوانید: اوراق خزانه چیست؟

سوالات متداول