بازار انحصار کامل چیست؟

در اقتصاد، مفهوم بازار لزوماً به یک مکان فیزیکی خاص اشاره ندارد. در واقع، بازار به مجموعه‌ای از فروشندگان و خریداران گفته می‌شود که یک کالا یا خدمت معین را با یکدیگر معامله می‌کنند. انواع بازارها در اقتصاد بر اساس معیارهایی مانند عرضه و تقاضا، تعداد فروشندگان و خریداران و … به انواع مختلفی شامل انحصار کامل خرید وفروش، رقابت انحصاری، انحصار چند جانبه و رقابت کامل تقسیم می‌شوند. در ادامه، به بررسی ویژگی‌های مهم بازار انحصار کامل فروش و انحصار کامل خرید خواهیم پرداخت.

بازار انحصار کامل فروش چیست؟

در بازار انحصاری یا انحصار کامل فروش، تنها یک فروشنده یا عرضه کننده انحصاری برای یک محصول خاص وجود دارد. در این نوع بازار، محصول مورد نظر فاقد جانشین نزدیک است و مصرف کنندگان گزینه جایگزینی برای آن ندارند. انحصارگر در این بازار می‌تواند قیمت محصول را به دلخواه خود افزایش دهد، زیرا مصرف کنندگان به دلیل نبود جایگزین، امکان تغییر چشمگیر در میزان تقاضا را ندارند.

بازار انحصار کامل خرید چیست؟

در حالت انحصار کامل خرید، تنها یک خریدار منحصر به فرد در بازار وجود دارد و هیچ رقابتی از سوی خریداران دیگر وجود ندارد. در این بازار تمام عرضه کنندگان، محصول یا خدمات خود را به خریدار انحصاری عرضه می‌کنند. در این شرایط، واحد تجاری که انحصار کامل خرید را در اختیار دارد، به عنوان تنها خریدار، توانایی زیادی در تعیین قیمت، اعمال شرایط نامطلوب قراردادی، کنترل کیفیت و مشخصات کالا یا خدمات را دارد.

علل و منشا ایجاد انحصار

۱- انحصار مواد اولیه و در اختیار داشتن عوامل تولید: در صورتی که مواد اولیه لازم برای تولید یک کالا در انحصار یک تولیدکننده خاص باشد یا اگر عوامل تولید و فناوری‌های مورد نیاز برای ساخت آن کالا تنها در اختیار یک شرکت قرار داشته باشند، وضعیت انحصار شکل می‌گیرد. در چنین شرایطی، اگر شرکت از ارائه دسترسی به این مواد اولیه یا فناوری به سایر شرکت‌ها خودداری کند، دیگر شرکت‌ها قادر به ورود به بازار نخواهند بود. این وضعیت به طور موثر رقابت را محدود کرده و باعث ایجاد انحصار می شود.

۲- حق ثبت اختراع و ابداع: اگر یک تولیدکننده به فناوری نوین دست پیدا کرده یا ثبت اختراع کند، سایر تولیدکنندگان به این فناوری دسترسی نخواهند داشت. مگر اینکه مجوزهای لازم را کسب کنند. علاوه بر این، اگر دولت از طریق قوانین، استفاده از این فناوری را برای دیگران محدود کند، انحصار به وجود می‌آید. این فناوری جدید می‌تواند هزینه‌های تولید را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. بنابراین تولید کننده می‌تواند قیمت محصولات خود را کاهش داده و سهم بیشتری از بازار را به دست آورد.

دیگر بنگاه‌ها به دلیل عدم توانایی در رقابت قیمتی، از بازار خارج شده یا از ورود به صنعت باز می‌مانند. این وضعیت منجر به ایجاد یک انحصار می‌شود، زیرا تنها شرکت دارنده فناوری جدید کنترل بازار را در اختیار دارد که می‌تواند به کاهش رقابت و نوآوری در بازار منجر شود.

 ۳-قوانین دولتی: در برخی موارد، دولت با وضع قوانین و مقررات خاص، مجوز تولید کالاها و خدمات را تنها به یک شرکت اعطا می‌کند یا خود مستقیماً مدیریت تولید را به عهده می‌گیرد. این سیاست‌ها می‌تواند به شکل‌گیری انحصار در بازار منجر شود.

ویژگی‌های بازار انحصار کامل

۱-وجود یک فروشنده یا خریدار واحد: در بازار انحصار کامل، تنها یک فروشنده یا یک خریدار وجود دارد که کنترل کامل بر عرضه یا تقاضای کالا یا خدمات را در دست دارد. این وضعیت به فروشنده یا خریدار قدرت تعیین قیمت‌ها و شرایط بازار را می‌دهد.

۲- عدم وجود جانشین نزدیک: محصولات یا خدمات ارائه‌شده توسط انحصارگر معمولاً جانشین نزدیکی ندارند. این به این معنی است که مصرف‌کنندگان انتخاب زیادی برای جایگزینی محصول انحصاری ندارند و شرکت انحصاری به‌راحتی می‌تواند قیمت‌ها را کنترل کند.

۳-موانع ورود بالا: ورود به بازار برای سایر شرکت‌ها بسیار دشوار یا غیرممکن است. این موانع می‌توانند شامل هزینه‌های سرمایه‌گذاری بالا، دسترسی محدود به فناوری یا منابع، قوانین و مقررات دولتی باشند.

۴-کنترل بر میزان عرضه و تولید: شرکت انحصاری می‌تواند میزان تولید و عرضه کالا یا خدمات را به منظور به حداکثر رساندن سود خود تنظیم کند. این کنترل می‌تواند به کمبودهای مصنوعی و افزایش قیمت‌ها منجر شود.

۵-کاهش انگیزه برای نوآوری: در غیاب رقابت، شرکت‌های انحصاری ممکن است انگیزه کمتری برای نوآوری و بهبود محصولات یا خدمات داشته باشند. زیرا نیازی به تمایز خود از رقبا وجود ندارد.

تقاضا در بازار انحصار کامل

در بازار انحصار کامل تنها یک بنگاه موجود در صنعت است. در اینصورت منحنی تقاضای بازار همان منحنی تقاضایی است که بنگاه نیز با آن رو به رو خواهد بود. شیب منحنی تقاضا در بازار انحصار کامل، نزولی است. بنگاه در هر سطحی از تقاضا، قیمت‌های متفاوت و حداکثر قیمت را از مصرف کننده دریافت می‌کند. انحصارگر می‌تواند برای افزایش فروش، قیمت را کاهش دهد.

عرضه در بازار انحصار کامل

در بازار انحصار کامل، رابطه قیمت و مقدار عرضه به صورت یک رابطه یک به یک نیست. یعنی با افزایش قیمت، مقدار عرضه به صورت خطی افزایش پیدا نمی‌کند. در واقع، قیمت فروش محصول توسط بنگاه انحصاری بر اساس هزینه نهایی (هزینه نهایی به افزایش هزینه کل در پی تولید یک واحد اضافی از کالا یا خدمات گفته می‌شود) تعیین می‌شود.

یعنی بنگاه تا جایی قیمت را افزایش می‌دهد که هزینه تولید واحد آخر برابر با درآمد نهایی (درآمد نهایی میزان افزایش در درآمد کل به ازای فروش یک واحد اضافی است) باشد. اما مقدار عرضه توسط بنگاه انحصاری بر اساس تقاضای بازار و درآمد نهایی حاصل از آن تعیین می‌شود. به عبارت دیگر، بنگاه میزان تولید خود را متناسب با تقاضای بازار تنظیم می‌کند.

بیشتر بخوانید :‌ عرضه و تقاضا چیست؟

تعادل در بازار انحصار کامل

در بازار انحصار کامل، تنها یک شرکت انحصارگر وجود دارد که کل بازار را در اختیار دارد. این شرکت برای به دست آوردن حداکثر سود ممکن، باید در نقطه‌ای قرار گیرد که حاصل ضرب حجم تولید در قیمت (TR=P×Q) به بیشترین میزان برسد. برای رسیدن به این نقطه تعادل بلندمدت، شرکت انحصارگر باید در نقطه‌ای قرار گیرد که:

۱- هزینه نهایی (MC) برابر درآمد نهایی (MR) باشد. 

۲- شیب منحنی درآمد نهایی (MR) منفی باشد.

در این نقطه، شرکت انحصارگر حداکثر سود ممکن را به دست می‌آورد و در تعادل قرار می‌گیرد.

نقطه یا مرز تعطیلی بنگاه انحصاری

این تصور غلطی است که انحصارگر هیچگاه ضرر نمی‌کند و همواره قیمت را افزایش می‌دهد تا سود خود را افزایش دهد. اما واقعیت آن است که منحنی تقاضای انحصارگر نزولی است. یعنی اگر قیمت را افزایش دهد، میزان کمتری از کالای خود را می‌فروشد و درآمدش کاهش پیدا می‌کند.

در واقع، اگر انحصارگر قیمت را بیش از حد مشخصی افزایش دهد، تقاضا برای کالای او به صفر می‌رسد. بنابراین، انحصارگر همانند بنگاه رقابتی، باید با توجه به وضعیت قیمت و منحنی‌های هزینه خود، تصمیم بگیرد که چه قیمتی را انتخاب کند تا سود به دست آورد، سربه‌سر تولید کند یا ضرر کند. در صورت ضرر، انحصارگر ممکن است فعالیت خود را تعطیل کند یا به فعالیت خود ادامه دهد. همانند بازار رقابت کامل، اگر انحصارگر در نقطه MR=MC (نقطه بهینه تولید) تولید کند، می‌تواند سود به دست آورد.

تبعیض قیمت

تبعیض قیمت به این معنی است که یک فروشنده یا ارائه‌دهنده خدمات، همان کالا یا خدمت را به قیمت‌های متفاوت به مشتریان مختلف می‌فروشد. تبعیض قیمت به سه نوع تبعیض قیمت درجه یک، دو و سه تقسیم میشود.

۱-تبعیض قیمت درجه یک: فروش همان کالا به قیمت‌های متفاوت به مشتریان مختلف بر اساس حداکثر مبلغی که هر مشتری حاضر است بپردازد.

۲- تبعیض قیمت درجه دو: ارائه مقادیر مختلف از همان کالا به قیمت‌های متفاوت به یک مشتری، به طوری که مشتری بیشتر مایل به خرید می‌شود. برای مثال ۵ واحد اول یک کالا را به قیمت P0 و ۵ واحد دوم کالا به قیمت P1 و به همین شکل تا آخر ادامه می‌دهد. 

۳- تبعیض قیمت درجه سه: فروش همان کالا به قیمت‌های متفاوت به گروه‌های مختلف مشتریان، مثل فروش بلیط اتوبوس و قطار به دانشجویان و غیر دانشجویان با قیمت‌های متفاوت.

باید توجه داشت که صرف وجود اختلاف قیمت، به تنهایی مصداق تبعیض قیمت نیست. اگر این اختلاف به دلیل تفاوت در کیفیت یا هزینه‌های تولید باشد، مصداق تبعیض قیمت محسوب نمی‌شود. مثلاً فروش بلیط قطارهای درجه یک و دو با قیمت‌های متفاوت تبعیض قیمت نیست، چون کیفیت خدمات متفاوت است.

تبعیض قیمت در بازار انحصار کامل یکی از ابزارهای قدرتمندی است که انحصارگران برای به حداکثر رساندن سود خود استفاده می‌کنند. این استراتژی به آن‌ها اجازه می‌دهد تا با توجه به ویژگی‌های مختلف مشتریان و بخش‌های بازار، قیمت‌های متفاوتی را اعمال کنند و از این طریق، مزیت اقتصادی بیشتری کسب کنند. درک انواع تبعیض قیمت و ارتباط آن با بازار انحصار کامل به تحلیل رفتار انحصارگران و تدوین سیاست‌های مناسب برای کنترل و تنظیم این بازارها کمک می‌کند.

مثال از بازار انحصار کامل

خدمات عمومی شهری (آب، برق، گاز): در اکثر شهرها، خدمات آب، برق و گاز به صورت انحصاری توسط یک شرکت دولتی یا خصوصی ارائه می‌شود. این شرکت‌ها با داشتن زیرساخت‌های انحصاری، کنترل کامل بر عرضه این خدمات را در دست دارند.

شرکت‌های استخراج و تولید‌کننده نفت و گاز: در برخی کشورها، استخراج و تولید نفت و گاز به صورت انحصاری توسط یک شرکت دولتی انجام می‌شود. به عنوان مثال، “شرکت ملی نفت ایران” تنها شرکت مسئول استخراج و تولید نفت در ایران است و تمام فعالیت‌های مربوط به نفت و گاز در این کشور تحت کنترل این شرکت قرار دارد.

صنعت محصولات کشاورزی: در برخی کشورها، دولت می‌تواند تنها خریدار عمده گندم باشد. دولت با خرید گندم از کشاورزان و تعیین قیمت‌ها، بازار گندم را کنترل می‌کند. این سیاست به دولت اجازه می‌دهد که قیمت‌ها را ثابت نگه دارد و اطمینان حاصل کند که گندم به اندازه کافی برای تامین نیازهای داخلی موجود است. 

بازارهای انحصار کامل، با وجود قدرت بالای تعیین قیمت و کنترل شرایط، می‌توانند تاثیرات مثبت و منفی متعددی داشته باشند. از یک سو، انحصارگران می‌توانند با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و بهره‌وری از مقیاس تولید، به نفع اقتصاد و مصرف‌کنندگان عمل کنند. از سوی دیگر، ممکن است قیمت‌ها را به نفع خود افزایش داده و به ضرر مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان کوچک عمل کنند. در نهایت، تنظیم و نظارت بر این بازارها توسط دولت‌ها و نهادهای قانون‌گذار اهمیت ویژه‌ای دارد تا از سوءاستفاده از قدرت انحصاری جلوگیری شود و تعادل و انصاف در بازارها حفظ گردد.

بیشتر بخوانید: اقتصاد خرد

سوالات متداول