عرضه پول چیست؟

عرضه پول (Money Supply) به مجموع نقدینگی در دست افراد، بانک‌ها و سایر نهادهای اقتصادی یک کشور در یک دوره زمانی مشخص اشاره دارد. این متغیر اقتصادی یکی از ارکان اساسی تحلیل‌های کلان اقتصادی است و نقشی حیاتی در هدایت سیاست‌های پولی و مالی ایفا می‌کند. عرضه پول مستقیماً بر متغیرهایی همچون نرخ بهره و تورم تأثیر می‌گذارد و درک آن برای فهم بهتر اقتصاد ضروری است. در ادامه، به بررسی مفهوم عرضه پول، عوامل مؤثر بر آن و ارتباط آن با سایر متغیرهای اقتصادی می‌پردازیم.

عرضه پول چیست؟

عرضه پول به مجموعه‌ای از انواع پول گفته می‌شود که در یک اقتصاد در دسترس و قابل استفاده برای مبادلات و فعالیت‌های اقتصادی هستند که شامل پول نقد، سپرده‌های دیداری و سایر ابزارهای مالی نقدی است که به‌راحتی به پول تبدیل می‌شوند. این متغیر نقش مهمی در تحلیل وضعیت اقتصادی کشور دارد و مستقیماً بر شاخص‌هایی مانند تورم، رشد اقتصادی و نرخ بهره تأثیر می‌گذارد. بانک مرکزی با تنظیم حجم پول، از طریق سیاست‌های پولی انبساطی و انقباضی، به ثبات و رشد اقتصادی کمک می‌کند.

Money Supply از طریق جمع اسکناس‌ها، مسکوکات و سپرده‌های دیداری محاسبه می‌شود. این روش، پایه‌ای‌ترین شیوه سنجش است. هر کشور، با توجه به شرایط اقتصادی و سیاست‌های مالی، ممکن است رویکرد متفاوتی برای محاسبه نقدینگی اتخاذ کند. روش محاسبه به‌صورت زیر است:

نحوه اندازه‌گیری حجم پول

حجم پول در یک اقتصاد از مجموع دارایی‌هایی تشکیل می‌شود که برای انجام مبادلات اقتصادی قابل استفاده هستند. برای اندازه‌گیری این حجم در اقتصادهای پیچیده، باید انواع مختلف دارایی‌ها را در نظر گرفت. اولین نوع دارایی که در محاسبه حجم پول گنجانده می‌شود، پول نقد است. شامل اسکناس و سکه‌هایی که مردم برای معاملات روزمره استفاده می‌کنند.

نوع دیگر، سپرده‌های دیداری است که در حساب‌های جاری نگهداری می‌شوند. این سپرده‌ها به‌راحتی و بدون محدودیت زمانی قابل تبدیل به پول نقد هستند، بنابراین در محاسبه حجم پول در نظر گرفته می‌شوند.

علاوه بر پول نقد و سپرده‌های دیداری، حساب‌های پس‌انداز نیز در اندازه‌گیری حجم پول تأثیرگذارند. هرچند دسترسی به این حساب‌ها سریع نیست، اما صاحبان حساب‌ها می‌توانند از موجودی آن‌ها برای خرید کالا و خدمات استفاده کنند، بنابراین باید در محاسبات گنجانده شوند.

در برخی کشورها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک نیز به عنوان دارایی‌های نقدی در نظر گرفته می‌شوند، به‌ویژه زمانی که امکان برداشت فوری از آن‌ها وجود داشته باشد. این صندوق‌ها نیز می‌توانند به حجم پول افزوده شوند.

روش‌های محاسبه عرضه پول

برای اندازه‌گیری میزان نقدینگی و پول در گردش در یک اقتصاد، روش‌های مختلفی وجود دارد که هرکدام سطح متفاوتی از دارایی‌های مالی را شامل می‌شوند. این روش‌ها از پایه‌ترین شکل پول تا اشکال پیچیده‌تر و با نقدشوندگی کمتر را در بر می‌گیرند و شامل انواع زیر است:

۱- M۰: به اسکناس و مسکوکاتی اطلاق می‌شود که در دست مردم و در گردش هستند. این شاخص نقدشونده‌ترین نوع پول است و به طور مستقیم تحت کنترل بانک مرکزی قرار دارد.

۲- M۱: شامل M۰ به همراه سپرده‌های دیداری، چک‌های مسافرتی و سایر حساب‌هایی است که امکان صدور چک دارند. این سطح نشان‌دهنده پولی است که مستقیماً برای مبادلات اقتصادی در دسترس است.

۳- M۲:  فراتر از M۱ بوده و موجودی حساب‌های صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، حساب‌های پس‌انداز و سپرده‌های کوتاه‌مدت را نیز در بر می‌گیرد. این دسته شامل دارایی‌هایی است که اگرچه فوراً قابل استفاده نیستند، اما به سرعت می‌توان آن‌ها را به پول نقد تبدیل کرد.

۴- M۳: گسترده‌ترین تعریف نقدینگی است که علاوه بر M۲، سپرده‌های بلندمدت، قراردادهای بازخرید اوراق مدت‌دار و موجودی حساب‌های صندوق‌های سرمایه‌گذاری دولتی را نیز شامل می‌شود. این شاخص نشان‌دهنده کل نقدینگی موجود در اقتصاد است.

عوامل موثر بر عرضه پول

عوامل مختلفی بر Money Supply در یک اقتصاد تأثیر می‌گذارند که هر یک می‌تواند تأثیرات خاصی بر فعالیت‌های اقتصادی و ثبات مالی داشته باشد. مهم‌ترین عوامل مؤثر عبارتند از:

•  پایه پولی

پایه پولی شامل پول نقد در دست مردم و ذخایر بانکی نزد بانک‌ها است که تحت کنترل بانک مرکزی قرار دارد. تغییرات در پایه پولی می‌تواند تأثیر زیادی بر نقدینگی و حجم پول در اقتصاد داشته باشد. بانک مرکزی هدف‌گذاری مشخصی برای پایه پولی دارد و تلاش می‌کند تا مقدار واقعی پایه پولی (B) را با مقدار هدف (∗B) هماهنگ کند. اگر مقدار واقعی کمتر از هدف باشد، بانک مرکزی آن را افزایش می‌دهد و برعکس. این تغییرات از طریق خلق پول توسط بانک مرکزی یا بانک‌های تجاری بر حجم پول در گردش تأثیر می‌گذارد.

• نسبت ذخیره به سپرده

نسبت ذخایر بانکی، که بخشی از سپرده‌های بانک‌هاست که باید به‌عنوان ذخیره قانونی نزد بانک مرکزی نگهداری شود، تأثیر مستقیمی بر قدرت وام‌دهی بانک‌ها دارد. اگر این نسبت کاهش یابد، بانک‌ها قادر خواهند بود حجم بیشتری از سپرده‌ها را به‌عنوان وام اعطا کنند و بدین ترتیب میزان پول در گردش افزایش یابد. برعکس، افزایش این نسبت موجب کاهش توان بانک‌ها در اعطای وام و در نتیجه کاهش Money Supply  در اقتصاد خواهد شد.

•  نسبت پول نقد به سپرده

مردم بخشی از پول خود را به‌صورت نقدی نگهداری می‌کنند و بخش دیگری را به‌صورت سپرده‌های دیداری در بانک‌ها قرار می‌دهند. هرچه نسبت پول نقد به سپرده کاهش یابد، بیشتر منابع مالی در سیستم بانکی ذخیره می‌شود و بانک‌ها از این منابع برای اعطای وام استفاده می‌کنند. این امر منجر به افزایش عرضه‌پول در اقتصاد می‌شود، زیرا بانک‌ها می‌توانند پول بیشتری را در گردش قرار دهند.

ابزارهای کنترل عرضه پول

بانک مرکزی برای کنترل Money Supply از ابزارهای مختلفی استفاده می‌کند که در این بخش به توضیح آن‌ها می‌پردازیم:

سیاست پولی انبساطی
سیاست پولی انبساطی زمانی به‌کار می‌رود که اقتصاد با رکود مواجه باشد. در این شرایط، بانک مرکزی با هدف تحریک رشد اقتصادی، اقداماتی انجام می‌دهد که شامل خرید اوراق قرضه از بازار آزاد، کاهش ذخایر قانونی (کاهش درصد سپرده‌هایی که بانک‌ها باید به عنوان ذخیره نزد بانک مرکزی نگه دارند) و کاهش نرخ بهره (کاهش هزینه استقراض برای مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها) است. این اقدامات باعث افزایش نقدینگی و تسهیل شرایط استقراض می‌شود که در نهایت منجر به تحریک تقاضا و رشد اقتصادی می‌شود.

سیاست پولی انقباضی
سیاست پولی انقباضی زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که نرخ تورم به‌شدت افزایش یافته است. در این شرایط، برای کنترل تورم و کاهش فشارهای اقتصادی، بانک مرکزی اقداماتی مانند فروش اوراق قرضه در بازار آزاد، افزایش ذخایر قانونی (افزایش درصد سپرده‌هایی که بانک‌ها باید به عنوان ذخیره نزد بانک مرکزی نگه دارند) و افزایش نرخ بهره (افزایش هزینه استقراض و کاهش تقاضا برای وام) را انجام می‌دهد. این اقدامات موجب کاهش نقدینگی و حجم پول در اقتصاد می‌شود و در نهایت، باعث کاهش تقاضا و مهار تورم می‌گردد.

تفاوت پایه پولی و نقدینگی

تفاوت نقدینگی و پایه پولی به ماهیت و ترکیب این دو متغیر اقتصادی بازمی‌گردد. پایه پولی جزئی از عرضه پول یک کشور است که به وجوه با قابلیت نقدشوندگی بالا مانند اسکناس، سپرده‌های جاری بانکی و … اشاره دارد. این متغیر بیشتر به دارایی‌هایی اشاره دارد که به راحتی به پول نقد تبدیل می‌شوند. در حالی که نقدینگی به کل پول در گردش یک اقتصاد اطلاق می‌شود و شامل دارایی‌هایی است که می‌توانند به سرعت و با حداقل تغییرات در قیمت به پول نقد تبدیل شوند. 

بنابراین، نقدینگی یک مفهوم وسیع‌تر است که شامل پایه پولی می‌شود. پایه پولی که شامل اسکناس‌ها و سکه‌های در دست مردم و سپرده‌های بانک مرکزی است، همراه با ضریب فزاینده پولی، از اجزای اصلی نقدینگی محسوب می‌شود. به‌طور کلی، پایه پولی بخش کوچکی از نقدینگی را تشکیل می‌دهد و عواملی چون سیاست‌های بانک مرکزی، فعالیت‌های اقتصادی دولت و مردم و عملکرد بانک‌ها می‌توانند بر حجم نقدینگی تاثیرگذار باشند.

رابطه عرضه پول و تورم

رابطه میان عرضه پول و تورم یکی از مفاهیم پیچیده و اساسی در اقتصاد است. به طور کلی، افزایش Money Supply در یک اقتصاد می‌تواند به افزایش تقاضا برای کالاها و خدمات منجر شود و در نتیجه تورم را به دنبال داشته باشد. زمانی که بانک مرکزی اقدام به چاپ پول بیشتر می‌کند، تقاضا برای کالاها و خدمات افزایش می‌یابد. اما اگر تولید نتواند به سرعت با این افزایش تقاضا هماهنگ شود، قیمت‌ها شروع به افزایش کرده و تورم رخ می‌دهد.

تورم ناشی از افزایش Money Supply به طور کلی به دو شکل اصلی ظاهر می‌شود:

تورم تقاضا: این نوع تورم زمانی رخ می‌دهد که تقاضا برای کالاها و خدمات از ظرفیت تولید کشور فراتر می‌رود. در این حالت، تولیدکنندگان قادر به پاسخگویی به نیازهای مصرف‌کنندگان نیستند و قیمت‌ها به طور طبیعی بالا می‌روند.

تورم هزینه‌ای: زمانی که هزینه‌های تولید افزایش می‌یابد و این هزینه‌ها به مصرف‌کنندگان منتقل می‌شود، تورم هزینه‌ای ایجاد می‌شود. این نوع تورم ممکن است به دلیل افزایش هزینه‌های مواد اولیه، انرژی یا دستمزدها رخ دهد.

اگر بانک مرکزی نتواند Money Supply را به درستی کنترل کند، این روند می‌تواند باعث بروز بحران‌های اقتصادی و کاهش اعتماد مردم به واحد پول ملی شود. به همین دلیل، بانک‌های مرکزی باید با دقت وضعیت اقتصادی را ارزیابی کرده و سیاست‌های پولی و مالی مناسب را اتخاذ كنند تا از بروز تورم بی‌رویه و آثار منفی آن جلوگیری کنند.

رابطه عرضه پول و نرخ بهره

در اقتصاد، رابطه‌ای معکوس بین عرضه پول و نرخ بهره وجود دارد. به عبارت ساده‌تر، زمانی که Money Supply افزایش می‌یابد، نرخ بهره کاهش می‌یابد. این کاهش نرخ بهره، هزینه استقراض را پایین می‌آورد و موجب تشویق مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها به دریافت وام و سرمایه‌گذاری بیشتر می‌شود. برعکس، در شرایطی که عرضه پول کاهش می‌یابد، نرخ بهره افزایش می‌یابد، که این امر هزینه وام‌گیری را بالا برده و باعث کاهش تمایل افراد به استقراض می‌شود.

در نهایت، عرضه‌پول به عنوان یکی از ارکان اصلی در تحلیل‌های اقتصادی، تأثیر بسزایی بر متغیرهای کلیدی مانند تورم، نرخ بهره و رشد اقتصادی دارد. بانک مرکزی با استفاده از ابزارهای مختلفی نظیر نرخ بهره، عملیات بازار باز و تنظیم ذخایر قانونی، قادر است نقدینگی و پول در گردش را در اقتصاد مدیریت کند. این مدیریت می‌تواند به رشد اقتصادی پایدار و کاهش نوسانات اقتصادی کمک کند. 

سوالات متداول