خطاهای شناختی چیست؟

خطاهای شناختی (Cognitive Bias) به فرایندهای ذهنی اشاره دارند که منجر به تفسیر نادرست یا تحریف‌شده از اطلاعات می‌شوند. این خطاها ناشی از تلاش مغز برای پردازش اطلاعات به صورت سریع و کارآمد هستند و اغلب به دلیل محدودیت‌ در توانایی‌های شناختی، فشارهای اجتماعی و عوامل محیطی به وجود می‌آیند. خطاهای شناختی می‌توانند تاثیرات عمیقی بر رفتارها، انتخاب‌ها و تحلیل‌های ما داشته باشند. اقتصاد رفتاری با رد فرضیه عقلانی‌ بودن تصمیمات انسان‌ها، این نظریه را مطرح می‌کند که عوامل مختلفی مانند احساسات نقش بسزایی در انتخاب‌های اقتصادی افراد ایفا می‌کنند. در این مطلب، به بررسی جامع خطاهای شناختی، انواع مختلف آن‌ها و تأثیرات آن‌ها بر رفتار انسان می‌پردازیم.

اهمیت شناخت و درک خطاهای شناختی

شناخت و درک خطاهای شناختی از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا این خطاها می‌توانند قضاوت‌ها و تصمیم‌گیری‌های ما را تحت تاثیر قرار دهند. آگاهی از این خطاها به ما کمک می‌کند تا تصمیمات دقیق‌تر و منطقی‌تری بگیریم، تعصبات و پیش‌داوری‌های نادرست را کاهش دهیم. همچنین، شناخت این خطاها به افزایش خودآگاهی و رشد شخصی کمک کرده و مهارت‌های انتقادی و حل مسئله ما را بهبود می‌بخشد. در نتیجه، درک بهتر از خطاهای شناختی می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و افزایش رضایت فردی منجر شود.

خطاهای رایج در تصمیمات اقتصادی

بررسی عوامل روانشناختی و سوگیری‌های شناختی، نقش مهمی در شناسایی ریشه‌های تصمیمات غیرعقلانی ایفا می‌کند. این سوگیری‌ها به دلیل محدودیت‌های شناختی و تحت تاثیر عواملی مانند احساسات، قضاوت‌های ذهنی، تجربیات و سایر عوامل روانشناختی ایجاد می‌شوند. سوگیری‌های شناختی معمولاً باعث می‌شوند افراد از اطلاعات و تجربیات گذشته خود به گونه‌ای نادرست استفاده کنند، به طوری که تصمیماتشان به جای اینکه منطقی و معقول باشد، تحت تاثیر تعصبات و باورهای نادرست قرار می‌گیرد. این خطاها می‌توانند در حوزه‌های مختلف اقتصاد مانند سرمایه‌گذاری و حتی در تصمیمات روزمره نقش مهمی داشته باشند.

انواع سوگیری‌های شناختی در تصمیمات اقتصادی

‍‍‍۱. سوگیری‌ تایید (Confirmation Bias)

سوگیری تایید به تمایل افراد برای جستجو، تفسیر و یادآوری اطلاعاتی که باورهای پیشین آن‌ها را تأیید می‌کند، اشاره دارد. این تمایل می‌تواند منجر به نادیده گرفتن اطلاعاتی شود که با باورهای موجود در تضاد هستند. به عنوان مثال، اگر شما نسبت به یک سهام خوش‌بین هستید، ممکن است به دنبال نظرات و مقالاتی بگردید که دیدگاه صعودی شما را تأیید می‌کنند و به راحتی از اطلاعاتی که نشان‌دهنده احتمال نزول سهام است، اجتناب کنید.

این نوع سوگیری می‌تواند در سرمایه‌گذاری بسیار خطرناک باشد و باعث شود که سرمایه‌گذاران به یک معامله یا سرمایه‌گذاری زیان‌ده پایبند بمانند. بنابراین، بسیار مهم است که هنگام سرمایه‌گذاری در هر دارایی، به دیدگاه‌های مثبت و منفی به صورت جدی توجه کنید تا تصمیمات متعادل‌تری بگیرید و از افتادن در دام سوگیری تایید اجتناب کنید.

۲. سوگیری‌ در دسترس بودن (Availability Heuristic)

سوگیری در دسترس بودن به تمایل انسان‌ها برای ارزیابی احتمال وقوع رویدادها بر اساس میزان دسترسی و تازگی اطلاعات مرتبط با آن رویداد اشاره دارد. این سوگیری باعث می‌شود که افراد به طور ناخودآگاه اطلاعاتی را که به آسانی به یاد می‌آورند یا اخیراً تجربه کرده‌اند، بیش از حد ارزش‌گذاری کنند و از اطلاعاتی که کمتر در دسترس است غافل شوند.

به عنوان مثال، اگر فردی به تازگی در اخبار درباره وقوع یک حادثه تروریستی شنیده باشد، ممکن است احتمال وقوع چنین حوادثی را بیشتر از واقعیت تخمین بزند، حتی اگر آمار واقعی نشان دهد که احتمال وقوع این حوادث پایین است. این سوگیری می‌تواند بر تصمیم‌گیری‌های افراد در زمینه‌های مختلف از جمله سرمایه‌گذاری و تصمیمات شخصی تأثیر بگذارد.

۳. سوگیری‌ لنگر (Anchoring Bias)

در سوگیری لنگر افراد به اطلاعات اولیه‌ای که دریافت می‌کنند، بیش از حد توجه می‌کنند و تصمیمات خود را بر اساس آن اطلاعات پایه‌گذاری می‌کنند، حتی اگر اطلاعات جدیدتر و دقیق‌تری در دسترس باشد. این پدیده می‌تواند باعث شود که افراد به‌طور ناخودآگاه بر اساس یک نقطه مرجع اولیه (لنگر) تصمیم‌گیری کنند و به سایر اطلاعات بی‌توجهی کنند.

برای مثال، فرض کنید در حال خرید یک خودرو هستید و فروشنده ابتدا قیمتی بالاتر از ارزش واقعی خودرو را پیشنهاد می‌دهد. این قیمت اولیه به عنوان یک لنگر در ذهن شما باقی می‌ماند و حتی اگر بعداً اطلاعات بیشتری در مورد قیمت‌های واقعی بازار دریافت کنید، تصمیم‌گیری شما همچنان تحت تأثیر قیمت اولیه خواهد بود.

۴. سوگیری وضعیت موجود (Status Quo Bias)

سوگیری وضعیت موجود نوعی تمایل شناختی است که در آن افراد به حفظ شرایط فعلی و اجتناب از تغییر تمایل دارند، حتی زمانی که تغییر می‌تواند مزایای بیشتری به همراه داشته باشد. این سوگیری باعث می‌شود که افراد تصمیمات خود را بر اساس حالت فعلی نگه دارند و به انتخاب‌های جدید و بهتر بی‌توجهی کنند.

برای مثال، فرض کنید فردی سال‌ها در یک بانک خاص حساب بانکی دارد. حتی اگر بانک‌های دیگر نرخ بهره بالاتری ارائه دهند یا خدمات بهتری داشته باشند، این فرد ممکن است تمایلی به تغییر بانک خود نداشته باشد. سوگیری وضعیت موجود باعث می‌شود که او به راحتی تغییرات را نپذیرد و به شرایط فعلی پایبند بماند.

۵. سوگیری اثر تقابل (Contrast Effect)

در سوگیری اثر تقابل، قضاوت و ارزیابی افراد نسبت به یک موضوع تحت تأثیر مقایسه آن با موضوعات مشابه قرار می‌گیرد. این سوگیری باعث می‌شود که تفاوت‌ها بین دو یا چند چیز بیش از حد بزرگنمایی شود.

به عنوان مثال، اگر در یک فروشگاه دو لباس با قیمت‌های متفاوت (یکی بسیار گران و دیگری نسبتاً ارزان) به نمایش گذاشته شوند، مشتریان ممکن است لباس ارزان‌تر را به عنوان یک معامله بهتر در نظر بگیرند، حتی اگر قیمت آن هنوز هم نسبتاً بالا باشد. در واقع، وجود یک گزینه بسیار گران قیمت در کنار گزینه‌های دیگر باعث می‌شود که گزینه‌های دیگر به نظر مقرون‌ به‌صرفه‌تر و جذاب‌تر برسند.

۶. سوگیری غرق شدن در هزینه‌های از دست رفته (Sunk Cost Fallacy)

سوگیری غرق شدن در هزینه‌های از دست رفته نوعی از خطاهای شناختی است که در آن افراد به سرمایه‌گذاری‌های قبلی خود اهمیت زیادی می‌دهند و تصمیمات خود را بر اساس هزینه‌ها و منابعی که قبلاً صرف کرده‌اند، اتخاذ می‌کنند، حتی اگر ادامه دادن این سرمایه‌گذاری منطقی نباشد. این سوگیری باعث می‌شود که افراد به جای ارزیابی موقعیت کنونی و تصمیم‌گیری بر اساس آینده، بر مبنای هزینه‌ها و تلاش‌های گذشته که غیرقابل بازگشت هستند، تصمیم‌گیری کنند. 

فرض کنید فردی مبلغ قابل‌توجهی را برای تعمیر یک خودروی قدیمی هزینه کرده است. حتی اگر تعمیرات بیشتری نیز لازم باشد و خرید یک خودروی جدید منطقی‌تر به نظر برسد، ممکن است این فرد به تعمیرات ادامه دهد تا سرمایه‌گذاری‌های قبلی خود را توجیه کند. این رفتار می‌تواند به تصمیمات غیرمنطقی و حتی زیان‌آور منجر شود.

۷. سوگیری اعتماد به‌نفس بیش از حد (OverConfidence Bias)

سوگیری اعتماد به‌نفس بیش از حد به تمایل افراد به باور داشتن بیش از حد به دقت و صحت قضاوت‌ها، توانایی‌ها و دانش خود اشاره دارد. این سوگیری باعث می‌شود که افراد میزان ریسک‌ها را کمتر از واقعیت برآورد کنند و بیش از حد به تصمیمات و پیش‌بینی‌های خود اطمینان داشته باشند. این امر می‌تواند منجر به تصمیمات غیرمنطقی و سرمایه‌گذاری‌هایی با بازدهی کم شود.

راه‌های مقابله با سوگیری‌های شناختی

برای کاهش تأثیر سوگیری‌های شناختی بر تصمیمات اقتصادی، می‌توان از روش‌های مختلفی استفاده کرد. آگاهی از وجود این سوگیری‌ها و تلاش برای بررسی دیدگاه‌های مختلف می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های منطقی‌تر و دقیق‌تر کمک کند. همچنین، استفاده از داده‌ها و تحلیل‌های آماری به کاهش تأثیر این سوگیری‌ها و بهبود کیفیت تصمیمات اقتصادی کمک می‌کند.
خطاهای شناختی پدیده‌هایی هستند که بر تصمیم‌گیری‌ها و قضاوت‌های ما تاثیر می‌گذارند. همچنین  می‌توانند منجر به نتیجه‌گیری‌های نادرست و تصمیمات غیر منطقی شوند. با آگاهی از وجود خطاهای شناختی و استفاده از روش‌های موثر برای مقابله با آن‌ها، می‌توانیم تصمیم‌گیری‌های بهتری داشته باشیم و تأثیرات منفی این خطاها را کاهش دهیم. در نهایت، درک بهتر از خطاهای شناختی می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی فردی و اجتماعی کمک کند. همچنین مالی رفتاری نیز بر سوگیری‌های شناختی انسان‌ها تمرکز دارد و تاثیر آن‌ها را بر تصمیم‌های افراد در بازارهای مالی‌ تحلیل و بررسی می‌کند.

سوالات متداول