سیاست‌های پولی و مالی چیست؟

سیاست‌های پولی و مالی ابزارهای کلان اقتصادی هستند. دولت‌ها و بانک‌های مرکزی از این دو ابزار برای تنظیم و کنترل اقتصاد کشور استفاده می‌کنند. این سیاست‌ها نقش حیاتی در حفظ ثبات اقتصادی، کنترل تورم، رشد اقتصادی و کاهش نرخ بیکاری ایفا می‌کنند. تفاوت‌های اساسی میان سیاست‌های پولی و مالی وجود دارد از جمله، نقش‌ها و ابزارهای مختلف آنها و تاثیراتی که بر بخش‌های مختلف اقتصاد دارند. در ادامه، به بررسی این دو مفهوم، تفاوت‌ها و تأثیرات آن‌ها بر اقتصاد می‌پردازیم.

سیاست‌های پولی

سیاست‌های پولی (Monetary Policies) به مجموعه‌ای از اقدامات و تدابیری اشاره دارد که توسط بانک مرکزی یک کشور برای حفظ ارزش پول و کنترل نرخ تورم به‌کار گرفته می‌شود. هدف اصلی این سیاست‌ها حفظ ثبات قیمت‌ها، کنترل تورم، تحریک رشد اقتصادی و کاهش نرخ بیکاری است. بانک‌های مرکزی از ابزارهایی مانند نرخ بهره، عملیات بازار باز، نرخ ذخیره قانونی و تسهیلات استفاده می‌کنند تا بتوانند میزان پول در گردش و شرایط اعتباری را تنظیم کنند. به این ترتیب، سیاست‌های پولی نقش مهمی در مدیریت اقتصاد کلان و تأثیرگذاری بر مصرف، سرمایه‌گذاری و تولید در کشور دارند.

سیاست پولی انقباضی و انبساطی

سیاست‌های پولی به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: سیاست پولی انبساطی و سیاست پولی انقباضی.

سیاست پولی انبساطی

سیاست پولی انبساطی (Expansionary Monetary Policy) به مجموعه‌ای از اقداماتی گفته می‌شود که توسط بانک مرکزی برای افزایش عرضه پول در جامعه و کاهش نرخ بهره انجام می‌شود. هدف اصلی این سیاست تحریک رشد اقتصادی، افزایش اشتغال و مقابله با رکود اقتصادی است. می‌توان گفت منظور از سیاست پولی انبساطی اقداماتی مانند چاپ پول است که در نتیجه آن‌ها حجم پول در جامعه افزایش می‌یابد.

تاثیرات:

• افزایش مصرف و سرمایه‌گذاری: کاهش نرخ بهره و افزایش نقدینگی، موجب افزایش مصرف کالا و خدمات می‌شود. در چنین حالتی، انگیزه پس‌اندازه کاهش پیدا می‌کند و تقاضا برای سرمایه‌گذاری در کارهای تولیدی افزایش می‌یابد. همچنین تقاضا برای کالا و خدمات نیز بیشتر خواهد شد.

• احتمال افزایش تورم: افزایش عرضه پول می‌تواند به افزایش تورم منجر شود. به این علت که نقدینگی نزد افراد بیشتر خواهد شد در این صورت تقاضا برای کالا نیز بیشتر و احتمال افزایش قیمت کالا نیز بالا می‌رود که این امر باعث افزایش تورم می‌شود.

• افزایش اشتغال: افزایش عرضه پول منجر به افزایش سرمایه‌گذاری در تولید خواهد شد که این امر موجب رشد اقتصادی می‌شود. با رشد اقتصادی، تقاضا برای نیروی کار نیز افزایش می‌یابد.

سیاست پولی انقباضی

سیاست پولی انقباضی (Contractionary Monetary Policy) به مجموعه‌ای از اقدامات گفته می‌شود که توسط بانک مرکزی برای کاهش عرضه پول و افزایش نرخ بهره انجام می‌شود. سیاست‌های پولی انقباضی، سیاست‌هایی هستند که حجم پول را در جامعه کاهش داده و از این طریق تورم را کاهش می‌دهند.

تاثیرات:

• کاهش مصرف و سرمایه‌گذاری: افزایش نرخ بهره و کاهش نقدینگی، موجب کاهش مصرف کالا و خدمات می‌شود. با افزایش نرخ بهره تمایل به سرمایه‌گذاری در کارهای تولیدی برای افراد کمتر خواهد شد و همچنین تمایل به مصرف کالا و خدمات نیز کاهش می‌یابد.

• کنترل تورم: زمانی که میزان نقدینگی نزد افراد محدود شود تقاضا برای کالا نیز کمتر خواهد شد، این امر موجب کاهش قیمت کالا و کاهش تورم می‌شود. در نتیجه کاهش عرضه پول به کنترل تورم کمک می‌کند.

• احتمال افزایش بیکاری: کاهش عرضه پول منجر به کاهش سرمایه‌گذاری در تولید خواهد شد که این امر موجب کاهش رشد اقتصادی می‌شود.با کاهش رشد اقتصادی، تقاضا برای نیروی کار نیز کاهش می‌یابد.

ابزارهای سیاست‌های پولی

۱. نرخ بهره (Interest Rates): تغییر نرخ بهره یا سود بانکی اصلی‌ترین ابزار سیاست پولی است. با افزایش نرخ بهره، هزینه وام‌گیری افزایش یافته و تقاضا برای درخواست وام کاهش می‌یابد که منجر به کاهش مصرف و سرمایه‌گذاری می‌شود. برعکس، کاهش نرخ بهره می‌تواند تقاضا را افزایش دهد. 

۲. عملیات بازار آزاد (Open Market Operations): بانک مرکزی از طریق خرید و فروش اوراق قرضه دولتی در بازارهای مالی، باعث تنظیم حجم پول می‌شود. خرید اوراق قرضه توسط بانک مرکزی باعث افزایش حجم پول و کاهش نرخ بهره می‌شود، در حالی که فروش اوراق قرضه باعث کاهش حجم پول و افزایش نرخ بهره می‌شود. همچنین این عملیات بر پایه پولی تاثیر می‌گذارد.

۳. نرخ ذخیره قانونی (Reserve Requirements): بانک مرکزی می‌تواند با تغییر نرخ ذخیره قانونی، میزان پولی را که بانک‌ها باید نزد بانک مرکزی به عنوان ذخیره نگه دارند، تنظیم کند. افزایش نرخ ذخیره قانونی می‌تواند عرضه پول را کاهش دهد، همچنین کاهش آن می‌تواند عرضه پول را افزایش دهد. نتیجه کاهش نرخ ذخیره قانونی، سیاست انبساطی پولی و افزایش نرخ ذخیره قانونی سیاست انقباضی پولی است. برخلاف عملیات بازار آزاد، نرخ ذخیره قانونی بر ضریب تکاثر پول تاثیر می‌گذارد.

سیاست‌های مالی

سیاست‌های مالی (Fiscal Policies) به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که توسط دولت از طریق تغییر در هزینه‌ها و درآمدهای دولتی برای تأثیرگذاری بر اقتصاد انجام می‌شود. هدف اصلی سیاست‌های مالی، مدیریت چرخه اقتصادی، کاهش نابرابری‌ها و حمایت از رشد اقتصادی است. دو روش اصلی برای تاثیرگذاری بر سیاست مالی عبارتند از:

۱. هزینه‌های دولتی: هزینه‌های دولتی شامل تمامی مخارجی است که دولت برای ارائه خدمات عمومی، پروژه‌های زیرساختی، بهداشت و آموزش و برنامه‌های رفاهی انجام می‌دهد. افزایش هزینه‌های دولتی می‌تواند منجر به تحریک تقاضای کل و رشد اقتصادی شود، در حالی که کاهش هزینه‌ها می‌تواند برای کنترل تورم و کاهش بدهی‌های دولتی استفاده شود.   

۲. هزینه‌های مالیاتی دولت: مالیات‌ درآمدهایی هستند که دولت از شهروندان و کسب‌وکارها برای تأمین هزینه‌های عمومی جمع‌آوری می‌کند. افزایش مالیات‌ها منجر به کاهش نقدینگی نزد افراد می‌شود و در نتیجه تقاضا برای خدمات و محصولات کاهش می‌یابد که می‌تواند به کنترل تورم کمک کند. در حالی که کاهش مالیات‌ها می‌تواند درآمد خانوارها و شرکت‌ها را افزایش دهد، تقاضای کل را تحریک کند و در نتیجه به رشد اقتصادی کمک نماید.

سیاست مالی انقباضی و انبساطی

سیاست‌ مالی به دو دسته کلی تقسیم می‌شود: سیاست مالی انقباضی و سیاست مالی انبساطی. هر یک از این سیاست‌ها اهداف و تاثیرات متفاوتی بر اقتصاد دارند.

سیاست مالی انقباضی

دولت‌ها می‌توانند برای محدود کردن رشد اقتصادی و مهار تورم به اجرای سیاست‌های مالی انقباضی (Contractionary Fiscal Policy) بپردازند. این اقدامات شامل افزایش نرخ مالیات‌ها و کاهش هزینه‌های دولتی است. چنین تدابیری معمولاً با هدف کاهش تقاضای کل و کنترل فشارهای تورمی انجام می‌شوند.

سیاست مالی انبساطی

سیاست مالی انبساطی (Expansionary Fiscal Policy) به طور معمول در دوران رکود اقتصادی به منظور تشویق مردم به افزایش هزینه‌ها اجرا می‌شود. همچنین، ممکن است هزینه‌های دولتی را به‌طور قابل توجهی افزایش دهند تا اشتغال را تقویت و فعالیت اقتصادی را تحریک کنند. در این دوره ممکن است به دلیل افزایش نقدینگی تورم زیاد شود.

در جدول زیر به مقایسه سیاست‌های مالی انبساطی و انقباضی می‌پردازیم.

تفاوت‌های سیاست‌های پولی و مالی

۱. مجری: سیاست‌های پولی توسط بانک مرکزی و سیاست‌های مالی توسط دولت اجرا می‌شوند.

۲. ابزارها: ابزارهای سیاست پولی شامل نرخ بهره، عملیات بازار آزاد و نرخ ذخیره قانونی است، در حالی که ابزارهای سیاست مالی شامل هزینه‌های دولتی، مالیات‌ها است.

۳. هدف: هر دو سیاست به دنبال دستیابی به ثبات اقتصادی و رشد پایدار هستند، اما از طریق مکانیزم‌های مختلف این اهداف را دنبال می‌کنند. این دو اغلب، زمانی بهترین عملکرد را دارند که با هم اجرا شوند.

سیاست پولی برتری دارد یا سیاست مالی

اینکه کدام سیاست برتر است، به نوع سیاست اعمال شده بستگی دارد. زمانی که بانک‌های مرکزی با استفاده از سیاست پولی نرخ بهره را کاهش می‌دهند، هزینه‌های وام‌گیری و سرمایه‌گذاری کاهش می‌یابد. این امر به مصرف‌کنندگان اجازه می‌دهد تا بدهی بیشتری بر عهده بگیرند و خریدهای بزرگی انجام دهند. همچنین افراد نیز قادر به سرمایه‌گذاری برای توسعه کسب‌وکارهای خود می‌شوند.

از سوی دیگر، سیاست مالی به افزایش تولید ناخالص داخلی (GDP) از طریق سیاست‌های انبساطی کمک می‌کند. این امر به این دلیل رخ می‌دهد که تقاضا برای کالاها و خدمات افزایش می‌یابد که منجر به افزایش قیمت‌ها و تولید می‌شود.

سیاست‌های پولی و مالی ابزارهای قدرتمندی هستند که دولت‌ها و بانک‌های مرکزی برای کنترل و مدیریت اقتصاد از آن‌ها استفاده می‌کنند. انتخاب بین این دو سیاست به عنوان ابزارهای کلان اقتصادی برای تنظیم و مدیریت اقتصاد، بستگی به شرایط خاص اقتصادی، اهداف دولت و بانک مرکزی دارد. هر یک از این سیاست‌ها دارای مزایا و محدودیت‌های خاص خود هستند و در برخی موارد، استفاده همزمان از هر دو می‌تواند به دستیابی به اهداف اقتصادی کمک کند. درک صحیح این سیاست‌ها و نحوه اجرای آن‌ها می‌تواند به تحلیلگران اقتصادی و سرمایه‌گذاران کمک کند تا تصمیمات بهتری بگیرند و از فرصت‌های اقتصادی بهره‌مند شوند.

سوالات متداول