بازار انحصار چند جانبه چیست؟

در اقتصاد، منظور از بازار مجموع خریداران و فروشندگانی است که به خرید و فروش یک کالا یا خدمت مشخص می‌پردازند. بازارها بر اساس معیارهایی نظیر تعداد فروشندگان و خریداران، سطح عرضه و تقاضا و … به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند. انواع بازار در اقتصاد شامل بازار رقابت کامل، انحصار کامل فروش، انحصار کامل خرید، بازار رقابت انحصاری و بازار انحصار چندجانبه (چند قطبی) است. در ادامه، به بررسی ویژگی‌های بازار انحصار چند جانبه خواهیم پرداخت.

بازار انحصار چندجانبه چیست؟

در بازار انحصار چندجانبه تعداد کمی تولیدکننده، به تولید محصولات و خدمات خاصی مشغول‌ هستند. این محصولات ممکن است مانند محصولات صنعت سیمان، فولاد و …  همگن باشند. یا ممکن است مانند پوشاک، تلویزیون، اتومبیل، کامپیوتر، نوشابه و … ناهمگن باشند. تمایز محصولات به دو صورت تمایز عمودی و افقی است. منظور از تمایز عمودی تفاوت کیفیت بین دو محصول است ولی منظور از تمایز افقی وجود محصولات جانشین برای کالای مورد نظر است.

نکته: منظور از محصولات همگن، محصولاتی است که تقریبا هیچ تفاوت قابل توجهی در کیفیت، ویژگی‌‌ها، نحوه تولید و سایر جنبه‌‌ها بین تولیدکنندگان وجود نداشته باشد. محصولات ناهمگن نیز محصولاتی هستند که از لحاظ ویژگی‌هایی مانند کیفیت، برند، طراحی و … متمایز باشند.

ویژگی‌های بازار انحصار چند جانبه

۱- تعداد کم بنگاه‌ها: در بازار انحصار چندجانبه، تعداد بنگاه‌های فعال محدود است.
۲- وابستگی متقابل: شرکت‌ها به شدت به تصمیمات و اقدامات یکدیگر وابسته هستند. تغییر در قیمت، تبلیغات یا سایر استراتژی‌های یک شرکت بر سایر رقبا نیز تأثیر می‌گذارد.
۳- ورود و خروج: شرکت‌های جدید برای ورود به این بازار با موانع بزرگی شامل صرفه‌جویی به مقیاس، دسترسی به تکنولوژی‌های پیچیده و گران، حق اختراع و اقدامات ضد رقابتی شرکت‌های بزرگ مواجه هستند.
۴- تنوع محصولات: در بازار انحصار چندجانبه، محصولات ممکن است همگن (مشابه) یا ناهمگن (متفاوت) باشند.
۵- احتمال تشکیل کارتل‌ها: در بازار انحصار چندجانبه، بنگاه‌ها ممکن است به صورت ضمنی یا رسمی به توافقاتی برسند تا قیمت‌ها را در سطح معینی نگه دارند و از رقابت شدید قیمتی جلوگیری کنند. این توافقات که به کارتل معروف هستند، می‌توانند به تثبیت قیمت‌ها و کنترل تولید منجر شوند. البته کارتل‌ها در بسیاری از کشورها غیرقانونی هستند و تحت نظارت‌های سختگیرانه قرار دارند.
۶- اطلاعات کامل: در بازارهای انحصاری، شرکت‌های بزرگ اطلاعات کامل از هزینه‌ها و تقاضای بازار خود را دارند، اما ممکن است از اطلاعات شرکت‌های رقیب آگاهی کافی نداشته باشند. از سوی دیگر، مصرف‌کنندگان نیز اطلاعات ناقصی درباره قیمت و کیفیت محصولات مختلف دارند. این شرایط اطلاعاتی نامتقارن موجب می‌شود تا شرکت‌های انحصارگر بتوانند از این مزیت استفاده کرده و قیمت‌های بالاتری را به مصرف‌کنندگان تحمیل کنند.

رفتار بنگاه‌ها در ساختار انحصار چند قطبی

رفتار بنگاه‌ها در بازار انحصار چند قطبی به چهار حالت زیر است.

۱-  بنگاه‌ها هماهنگ و کالاها همگن

اگر بنگاه‌ها رفتار اقتصادی هماهنگی داشته و کالاهایی همگن تولید کنند، ساختار بازار شبیه به انحصار کامل خواهد بود. در این حالت، بنگاه‌ها برای تغییر قیمت با همکاری یکدیگر کارتل تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر، آن‌ها به توافق می‌رسند تا قیمت‌ها را در سطحی ثابت نگه دارند و از رقابت قیمتی جلوگیری کنند.

۲-  بنگاه‌ها ناهماهنگ و کالاها همگن

اگر رفتار اقتصادی بنگاه‌ها هماهنگ نباشد و کالاها همگن باشند، ساختاری شبه رقابتی شکل می‌گیرد. در این شرایط، رقابت بین بنگاه‌ها شدت می‌یابد. این رقابت باعث می‌شود که قیمت‌ها تا سطح هزینه متوسط کاهش یابد. در نتیجه، سود اقتصادی ویژه‌ای (سود اقتصادی بیانگر تفاوت بین درآمد کسب شده از فروش کالا یا ارائه خدمات و هزینه‌های تولید آن کالا یا خدمات است) برای بنگاه‌ها باقی نماند.

نکته: هزینه متوسط عبارت است از نسبت هزینه کل تولید کالا و خدمات به تعداد واحد‌های تولید شده.

۳- بنگاه‌ها هماهنگ و کالاها ناهمگن

اگر رفتار اقتصادی بنگاه‌ها هماهنگ باشد و کالاها ناهمگن باشند، بنگاه‌ها به توافقات ضمنی می‌رسند. به دلیل تمایز کالاها، همکاری بین بنگاه‌ها دشوارتر می‌شود. در این نوع بازار، امکان رقابت غیر قیمتی بالاست. ترس از جنگ قیمت‌ها یا الگوی رهبری قیمت توسط بنگاه‌های مسلط برای تقسیم بازار از ویژگی‌های این ساختار است.

نکته: در بازار انحصار چندجانبه، بنگاه‌ها اغلب از آغاز یک جنگ قیمتی می‌ترسند. زیرا این اقدام می‌تواند منجر به کاهش عمومی قیمت‌ها و کاهش سود برای همه بنگاه‌ها شود. بنابراین بنگاه‌ها به جای کاهش قیمت، از روش‌های دیگری برای جذب مشتری و افزایش سهم بازار استفاده می‌کنند. این روش‌ها می‌تواند شامل بهبود کیفیت محصولات، ارائه خدمات بهتر، تبلیغات گسترده، نوآوری در محصولات و سایر استراتژی‌های بازاریابی باشد. به این نوع رقابت، رقابت غیر قیمتی گفته می‌شود.

نکته: بنگاه‌های موجود در بازار انحصار چند جانبه ممکن است به صورت ضمنی یا رسمی به توافق برسند تا بازار را بین خود تقسیم کنند. این تقسیم بازار می‌تواند بر اساس مناطق جغرافیایی، نوع مشتریان یا سایر معیارها باشد. این توافقات می‌تواند به حفظ قیمت‌ها و جلوگیری از رقابت شدید بین بنگاه‌ها کمک کند.

۴- بنگاه‌ها ناهماهنگ و کالاها ناهمگن

اگر رفتار اقتصادی بنگاه‌ها هماهنگ نباشد و محصولات ناهمگن باشند، ساختار بازار شبیه به رقابت انحصاری خواهد بود. در این حالت، رقابت قیمتی مشهود بوده اما رقابت غیر قیمتی به صورت پنهان صورت می‌گیرد. رقابت قیمتی به شرایطی در بازار اطلاق می‌شود که شرکت‌ها برای جذب مشتری بیشتر، به کاهش قیمت‌های خود اقدام می‌کنند.

الگو‌های مختلف در بازار انحصار چند جانبه

 رقابت به معنی عامیانه در بازار انحصار چند قطبی وجود دارد نه در رقابت کامل. در بازار انحصار چند قطبی، سود هر بنگاه به تولید سایر بنگاه‌ها بستگی دارد. به دلیل وابستگی متقابل نمی‌توان شرط مشخص و معینی را برای حداکثر شدن سود بنگاه ها در نظر گرفت. با توجه به روابطی که بین بنگاه‌ها در نظر می‌گیریم، حالت‌ها و الگو‌های مختلفی را می‌توان در نظر گرفت. در ادامه به توضیح برخی از این الگو‌ها می‌پردازیم.

الگوی تبانی (تشکیل کارتل)

در یک ساختار انحصار چندجانبه، بنگاه‌های موجود با در نظر گرفتن منافع مشترک با یکدیگر سازش و تبانی می‌کنند. در کارتل، اعضا با یکدیگر توافق می‌کنند که با یکی کردن توابع هزینه‌شان و با توجه به تابع تقاضای بازار، سود خود را حداکثر کنند. این باعث می‌شود که مصرف‌کنندگان در واقع با یک بنگاه انحصارگر مواجه باشند. در این حالت، بنگاه‌های تبانی کننده قادر خواهند بود  تا  قیمت‌ها را در سطح بالاتری نگه داشته و در نتیجه سود خود را افزایش دهند. همکاری و هماهنگی میان تمام اعضای کارتل بسیار مهم است. چرا که اگر حتی یکی از اعضا بیش از مقدار توافق‌شده تولید و به‌فروش برساند، می‌تواند سود سایر بنگاه‌ها را تحت تاثیر قرار داده و باعث فروپاشی کارتل شود. نمونه معروف و موفق کارتل‌ها، کارتل نفتی کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) است.

الگوی شبه‌رقابتی

بازاری را در نظر می‌گیریم که در آن تعدادی فروشنده محصولی همگن را می‌فروشند. در این الگو بنگاه‌ها فرض می‌کنند که قیمت محصول آنها توسط عوامل بازار (مثل عرضه و تقاضا) تعیین می‌شود و خارج از کنترل و تأثیر مستقیم هر بنگاه فردی است. بنابراین برای حداکثر شدن سود، قیمت را با هزینه نهایی خود برابر قرار می‌دهند. رفتار بنگاه‌ها در خصوص تعیین میزان و سطح تولید تاثیری بر قیمت بازار نخواهد داشت.

نکته: هزینه نهایی، افزایش هزینه تولید یک واحد اضافی از یک کالا یا خدمت است.

الگوی کورنو

در این الگو بنگاه‌ها از این موضوع اطلاع دارند که قیمت بازار به میزان تولید یا عرضه آنها بستگی دارد. بنابراین بنگاه‌ها برای حداکثر کردن سود خود، تولید بنگاه‌های دیگر را ثابت در نظر می‌گیرند. هر بنگاه مانند بازار انحصار کامل در نقطه‌ای به تولید می‌پردازد که درآمد نهایی‌اش برابر با هزینه نهایی‌اش باشد. یعنی بنگاه در حالت بهینه تولید قرار گرفته است، به طوری که هر واحد اضافی تولید شده، سود اضافی ایجاد نمی‌کند اما هزینه اضافی هم ندارد.

الگوی رهبری قیمت

یکی از ویژگی‌های بازار انحصار چند جانبه، وجود رهبری قیمت توسط یکی از بنگاه‌های بزرگ و مسلط بازار است. در این حالت، بنگاه‌های دیگر قیمت‌های خود را با توجه به قیمت تعیین شده توسط بنگاه مسلط تنظیم می‌کنند. این بنگاه نقش رهبری در تعیین قیمت‌ها دارد و سایرین از آن پیروی می‌کنند. این الگو باعث می‌شود که بنگاه‌ها از جنگ قیمتی اجتناب کنند و یک تعادل نسبی در بازار برقرار شود.

الگوی تقاضای شکسته (پل سوئیزی)

 پل سوئیزی، اقتصاددان آمریکایی، در زمینه انحصار چندجانبه فعالیت کرده است. یکی از بحث‌های مهم مطرح در اقتصاد، چسبندگی قیمت‌ها است. سوئیزی معتقد است که در ساختار انحصار چندجانبه، بنگاه‌ها قیمت خود را با افزایش قیمت رقبا تغییر نمی‌دهند اما با کاهش قیمت آنها به جنگ قیمتی می‌پردازند. لذا در این الگو با منحنی تقاضای شکسته رو به رو هستیم.

مفهوم تعادل در بنگاه انحصار چند جانبه

در ساختار انحصار چند قطبی، بنگاه‌ها به صورت انحصاری عمل می‌کنند. در کوتاه مدت، ممکن است این بنگاه‌ها سود ببرند، در نقطه سربه‌سر باشند یا حتی ضرر کنند. اما در بلندمدت، این بنگاه‌ها مقیاسی را انتخاب خواهند کرد که در سود یا حداقل در نقطه سربه‌سر باشند.

در این نوع ساختار بازار، امکان ضرر وجود ندارد. زیرا اگر بنگاهی متحمل ضرر شود، از صنعت خارج خواهد شد. ورود و خروج بنگاه‌ها در این ساختار محدود است و بنگاه‌ها نمی‌توانند به راحتی وارد یا خارج شوند. در نتیجه، بنگاه‌ها تلاش می‌کنند تا حداقل در نقطه سربه‌سر قرار گیرند و ضرر نکنند.

نظریه بازی‌ها و همکاری اقتصادی

در بازارهای انحصاری چندگانه، بنگاه‌ها تمایل دارند تا خود را به وضعیت انحصاری نزدیک کنند. این کار مستلزم همکاری و هماهنگی بین رقبای بازار است. برای فهم عمیق‌تر این همکاری اقتصادی، بررسی نظریه بازی‌ها ضروری است. نظریه بازی‌ها به بررسی رفتار افراد در موقعیت‌های راهبردی می‌پردازد. این نظریه معتقد است که در فرآیند تصمیم‌گیری، علاوه بر در نظر گرفتن شرایط مختلف، باید به واکنش سایر بنگاه ها نیز توجه کرد.

با توجه به محدودیت تعداد بنگاه‌ها در بازار انحصاری چندجانبه، هر بنگاه باید تصمیمات خود را بر اساس عملکرد سایر رقبا اتخاذ کند. به عبارت دیگر، سود هر بنگاه نه تنها به میزان تولید خود، بلکه به میزان تولید سایر بنگاه‌ها نیز وابسته است.

در بازارهای رقابتی و انحصاری کامل، نیازی به نظریه بازی‌ها نیست؛ چراکه در بازار رقابت کامل، هر بنگاه به قدری کوچک است که تصمیمات آن تأثیری بر کل بازار ندارد. در بازار انحصاری کامل نیز تنها یک بنگاه حضور دارد و تعاملات راهبردی میان بنگاه‌ها معنایی ندارد. اما در بازارهای انحصاری چندگانه، نظریه بازی‌ها نقشی کلیدی ایفا می‌کند.

معمای زندانی 

دو مظنون به جرم مشترک بازداشت می‌شوند. پلیس هر کدام را به طور جداگانه بازجویی می‌کند.  پلیس به آنها پیشنهاد می‌دهد که یا علیه یکدیگر شهادت داده یا سکوت کنند. اگر هر دو سکوت کنند، هر کدام به ۱ سال زندان محکوم خواهند شد. اما اگر یکی علیه دیگری شهادت دهد و دیگری سکوت کند، شاهد آزاد و متهم به ۳ سال زندان محکوم می‌شود. اگر هر دو علیه هم شهادت دهند، هر کدام به ۲ سال زندان محکوم می‌شوند. این معمای استراتژیک، بازیکنان را وادار به انتخاب بین منافع فردی و گروهی می‌کند.

معمای زندانی و بازارهای انحصار چند جانبه

معمای زندانی نشان می‌دهد که در یک موقعیت رقابتی، اگر طرفین به فکر منافع مشترک باشند و با هم همکاری کنند، در نهایت می‌توانند به نتیجه بهتری برسند. اما اگر هر کدام فقط به فکر منافع خودشان باشند و از طرف دیگر سوء استفاده کنند، در نتیجه هر دو متضرر خواهند شد.اقدام بنگاه‌های موجود در بازار انحصار چند جانبه برای رسیدن به نتایج، کاملا شبیه به رفتار بین دو مجرم در معمای زندانی است. در بازارهای انحصار چند جانبه، شرکت‌های بزرگ در عین رقابت، می‌توانند به منافع مشترک دست یابند. اما اگر به جای همکاری، فقط به فکر منافع خود باشند و از طرف دیگر سوء استفاده کنند، در نهایت ممکن است همه شرکت‌ها ضرر کنند. این شرایط شبیه به معمای زندانی است.
مثال دیگری در این زمینه می‌تواند مربوط به صنعت نرم‌افزار باشد. شرکت‌های بزرگ در این صنعت هم با یکدیگر رقابت می‌کنند، اما در برخی زمینه‌ها مانند استانداردها و پروتکل‌های ارتباطی با هم همکاری دارند. این همکاری باعث می‌شود که محصولات و سرویس‌های شرکت‌ها با هم سازگار باشند و کاربران بتوانند بین محصولات این شرکت‌ها در حوزه‌های مختلف جابجا شوند. در نهایت می‌توان گفت که مانند معمای زندانی، بازارهای انحصار چند جانبه نیز نیاز به تعادل بین همکاری و رقابت دارند تا همه بتوانند به بهترین نتیجه برسند.

بیشتر بخوانید: اقتصاد خرد

سوالات متداول