بازار رقابت کامل چیست؟

منظور از بازار لزوماً یک مکان مشخص نیست. بازار در اقتصاد به مجموعه فروشندگان و خریداران گفته می‌شود که یک کالا یا خدمت معین را معامله می‌کنند. انواع بازارها در اقتصاد بر اساس معیارهایی مثل تعداد فروشندگان و خریداران، عرضه و تقاضا و … به بازار رقابت کامل، بازار انحصار کامل فروش، انحصار کامل خرید، بازار رقابت انحصاری و بازار انحصار چند قطبی (چند جانبه) تقسیم می‌شوند. در ادامه به بررسی ویژگی‌های بازار رقابت کامل می‌پردازیم.

بازار رقابت کامل چیست؟

بازار رقابت کامل به معنای وجود تعداد زیادی از خریداران و فروشندگان در بازار است. اما تنها شرایط این بازار، تعداد زیاد خریدار و فروشنده نیست. برای وجود بازار رقابت کامل، باید همگنی کالا و خدمات نیز در نظر گرفته شود. در واقع، وجود همگنی کالا و خدمات به این معناست که اگر چندین تولیدکننده مختلف در بازار حضور داشته باشند، محصولات یا خدمات آن‌ها به طور کامل قابل جایگزینی باشند و هیچ تفاوت معناداری بین آن‌ها وجود نداشته باشد. به عبارت دیگر، مشتریان بتوانند به طور آزاد بین تولیدکنندگان انتخاب کنند. زیرا همه محصولات و خدمات مشابه با یکدیگر هستند.

ویژگی‌های بازار رقابت کامل

۱- تعداد زیاد خریدار و فروشنده: یک تقاضا‌‌کننده یا عرضه‌کننده نمی‌تواند به تنهایی بر قیمت‌های بازار تاثیر بگذارد.

۲- عدم وجود تبعیض: خریداران اطلاعات کاملی در مورد آمارهای اقتصادی، تکنولوژی و وضعیت قیمت‌ها دارند.

۳- قابلیت نقل و انتقال آسان: در بازار رقابت کامل، بنگاه‌های اقتصادی و عوامل تولید می‌توانند به راحتی و بدون هزینه‌های اضافی در بازار ورود و خروج کنند.

۴- محصولات همگن: کالاها و خدمات ارائه شده باید به گونه‌ای باشند که هیچ تفاوت قابل توجهی در کیفیت، ویژگی‌‌ها، نحوه تولید و سایر جنبه‌‌ها بین تولیدکنندگان وجود نداشته باشد.

تقاضا در بازار رقابت کامل

تقاضا در اقتصاد، عبارت است از مقدار کالا یا خدمتی که مصرف‌کنندگان مایل و قادرند در هر سطح از قیمت و در یک دوره زمانی معین خریداری کنند. به شرط این که سایر عوامل مانند قیمت سایر کالاها، درآمد و … ثابت فرض شود. در بازار رقابت کامل چون قیمت فروش هر محصول ثابت است هر بنگاه می‌تواند هر مقداری از محصول خود را با قیمت بازار به فروش برساند. به عبارت دیگر، هر بنگاه دریافت‌کننده قیمت است و منحنی تقاضای بنگاه افقی و با کشش تقاضای بی‌نهایت است. منحنی تقاضای افقی با کشش تقاضای بی‌نهایت یعنی بنگاه به عنوان یک بنگاه کوچک در بازار رقابتی نمی‌‌‌‌‌‌تواند بر قیمت محصول تاثیر بگذارد. به همین علت با کوچک‌ترین تغییر در قیمت، مقدار تقاضا به شدت تغییر می‌کند. همچنین با افزایش قیمت، مصرف‌‌کنندگان مقدار کمتری از محصول را خریداری می‌کنند. نمودار زیر منحنی تقاضا در شرایط رقابت کامل را نمایش می‌دهد.

درآمد کل در بازار رقابت کامل

درآمد کل یک بنگاه از حاصل‌ضرب قیمت کالا یا خدمات در مقدار فروش به دست می‌‌آید.

منحنی درآمد‌کل در شرایط رقابت کامل خطی مستقیم با شیب ثابت است. چون قیمت محصول برای بنگاه ثابت است. بنگاه نیز می‌تواند با فروش مقدار بیشتر از محصول، درآمد بالاتری را کسب کند. در شکل زیر می‌توانید منحنی درآمد کل در شرایط رقابت کامل را مشاهده کنید.

TR(درآمد کل)= P(قیمت).Q(مقدار)

عرضه در بازار رقابت کامل

عرضه عبارت است از مقادیر مختلفی از کالا یا خدمات که فروشندگان یا تولید‌کنندگان حاضرند در قیمت‌های مختلف به معرض فروش بگذارند. منحنی عرضه در بازار رقابت کامل در کوتاه‌مدت و بلند‌مدت متفاوت است. منظور از کوتاه‌مدت زمانی است که بنگاه‌های دیگر نتوانند وارد بازار شوند یا بنگاه‌های موجود نتوانند از بازار خارج شوند. بلند‌مدت زمانی است که ورود و خروج بنگاه‌ها از صنعت امکان‌پذیر است.

در بازار رقابت کامل، منحنی عرضه بنگاه‌ها در کوتاه‌مدت صعودی است. به این معنی که با افزایش قیمت محصول، بنگاه‌ها حاضرند میزان عرضه خود را افزایش دهند. به این دلیل که در کوتاه‌مدت، تنها عاملی که می‌تواند میزان عرضه را تغییر دهد، تغییر در قیمت است، زیرا دیگر عوامل تولید مانند سرمایه، نیروی کار و تکنولوژی ثابت در نظر گرفته می‌شوند. بنابراین، با افزایش قیمت، بنگاه‌ها حجم تولید خود را بالا می‌برند و با کاهش قیمت، حجم تولید کاهش می‌یابد. منحنی عرضه کوتاه مدت یک صنعت از جمع افقی منحنی عرضه همه بنگاه‌ها به دست می‌آید. 

برای محاسبه منحنی عرضه بلندمدت صنعت، فرض کنید صنعت و بنگاه در تعادل بلند‌مدت باشند. اما به علت نوسانات بازار، تقاضای محصول یک بازار افزایش یابد. این افزایش تقاضا موجب افزایش قیمت می‌شود. با افزایش قیمت دو حالت پیش می‌آید: در حالت اول بنگاه‌های موجود با گسترش تشکیلات خود میزان تولید را افزایش می‌دهند. در حالت دوم  بنگاه‌های جدید وارد بازار می‌شوند، در نتیجه عرضه صنعت نیز افزایش و قیمت کاهش می‌یابد، تا جایی که مجدداً سود اقتصادی صفر شود. 

نکته: سود اقتصادی، تفاوت بین درآمد حاصل از فروش کالا یا ارائه خدمات و هزینه‌های تولید آن کالا یا خدمات است. به عبارت دیگر، سود اقتصادی نشان می‌دهد که هر بنگاه اقتصادی از طریق فعالیت‌های خود چه میزان سود کسب می‌کند.

بیشتر بخوانید: انواع بازار در اقتصاد

تعادل بنگاه در بازار رقابت کامل

 هدف تمامی بنگاه‌ها حداکثر‌ کردن سود است. بنگاه‌ها در بازار رقابت کامل قیمت‌پذیر هستند. یعنی بنگاه‌ها نمی‌توانند بر روی قیمت تاثیر بگذارند. در واقع بنگاه‌ها نمی‌توانند قیمت را افزایش یا کاهش دهند. قیمت تعادلی از تقاطع نمودار عرضه و تقاضای بازار بدست می‌آید. سپس بر اساس قیمت تعیین‌شده در بازار، بنگاه‌ها تصمیم می‌گیرند که چه تعداد کالا تولید و به فروش برسانند. برای حداکثر کردن سود بنگاه در شرایط رقابت کامل دو شرط لازم است:

۱-شرط لازم که به شرط اولیه معروف است. در این شرط قیمت (p) باید برابر هزینه نهایی (mc) باشد.

نکته: هزینه نهایی به تغییر در هزینه کل تولید، ناشی از تولید یک واحد کالا یا خدمت اضافی گفته می‌شود.  

۲-شرط کافی این است که منحنی هزینه نهایی MC در نقطه تعادلی صعودی باشد. یعنی افزایش تولید موجب افزایش هزینه تولید می‌شود.

در بلندمدت، دو مبحث مهم وجود دارد. از یک طرف، اگر بنگاه‌‌ها سود‌آور باشند، این امکان وجود دارد که بنگاه‌‌های جدید وارد بازار شوند و عرضه را افزایش دهند. این مورد منجر به کاهش قیمت می‌شود. از طرف دیگر، اگر صنعت ضرر داشته باشد، بنگاه‌‌ها ممکن است از بازار خارج و عرضه را کاهش دهند که این کار باعث افزایش قیمت می‌شود.

علاوه بر این، در بلندمدت بنگاه‌‌ها قادرند تشکیلات خود را تغییر دهند و به تشکیلات بهینه دست پیدا کنند. به عبارت دیگر، با بررسی منحنی‌‌های هزینه در بلندمدت، بنگاه‌‌ها می‌توانند تعادل خود را بر‌اساس بهترین ساختارهای سازمانی بدست آورند. 

نقطه تعطیلی بنگاه در بازار رقابت کامل

علاوه بر دو شرط لازم و کافی که برای فعالیت یک بنگاه بیان کردیم. یک شرط دیگر نیز برای ادامه فعالیت یا تعطیلی بنگاه وجود دارد. شرط سوم این است که قیمت بازار باید حداقل برابر با هزینه متوسط بلندمدت باشد.

نکته: هزینه متوسط به نسبت هزینه کل تولید کالا و خدمات به تعداد واحد‌های تولید شده گفته می‌شود. هزینه متوسط برای هزینه کل، هزینه ثابت و متغیر قابل محاسبه است.

هزینه کل بنگاه‌ها به دو بخش هزینه‌های ثابت و هزینه‌های متغیر تقسیم می‌شود. هزینه‌های ثابت هیچ ارتباطی با مقدار محصول تولید شده ندارند. این هزینه‌ها شامل هزینه اخذ مجوزها، بیمه حوادث و کارکنان، دستمزد کارگران و … است. هزینه‌های متغیر با مقدار محصول تولید شده ارتباط دارند. یعنی با تغییر مقدار تولید، هزینه‌های متغیر نیز تغییر می‌کنند. هزینه‌های متغیر شامل هزینه خرید مواد اولیه، تعمیرات، نگهداری و … است.

در برخی موارد، تعطیل کردن بنگاه اقتصادی‌تر است. این حالت زمانی رخ می‌دهد که در سطح تولید تعادلی قیمت بازار از هزینه متوسط متغیر کمتر شود. در این حالت درآمد بنگاه نمی‌تواند هزینه ثابت و بخشی از هزینه متغیر تولید را پوشش دهد. اگر بنگاه تعطیل کند هزینه متغیر حذف و میزان ضرر کاهش می‌یابد.

معایب بازار رقابت کامل

۱- یکی از ویژگی‌‌های مهم رقابت کامل، سود کم است. با توجه به اینکه همه مصرف‌‌کنندگان به محصولات یکسان دسترسی دارند، قیمت‌‌ها به طور طبیعی به سمت کم‌ترین مقدار جذب می‌شوند. در این بازار شرکت‌‌ها نمی‌توانند خود را با ارائه محصولات و خدمات با کیفیت بالاتر از رقبا متمایز کنند. 

۲- یکی از معایب دیگر رقابت کامل، عدم وجود نوآوری است. تلاش برای افزایش سهم بازار و تمایز از رقبا، شرکت‌‌ها را به سمت نوآوری و تولید محصولات بهتر سوق می‌دهد. اما هیچ شرکتی در رقابت کامل غالب سهم بازار را ندارد، به این معنی که سود اقتصادی بنگاه در بلندمدت به سمت صفر حرکت می‌کند.

۳- عدم امکان صرفه‌‌جویی در مقیاس، یکی دیگر از نقاط ضعف رقابت کامل است. محدود شدن به حاشیه سود صفر به این معنی است که شرکت‌‌ها منابع کمتری برای سرمایه‌ گذاری در گسترش قابلیت‌‌های تولید خود خواهند داشت. گسترش قابلیت‌‌های تولید می‌تواند بالقوه هزینه‌‌ها را برای مصرف‌‌کنندگان کاهش و سود کسب‌ و کار را افزایش دهد.

مثال بازار رقابت کامل

یک مثال کلاسیک از بازار رقابت کامل، بازار محصولات زراعی مانند گندم است. در این بازار، تعداد زیادی کشاورز گندم تولید می‌کنند و همگی آن را به طور مشابه در بازار عرضه می‌کنند. هیچ کشاورزی توانایی تعیین قیمت را ندارد.  قیمت گندم توسط نیروی عرضه و تقاضا مشخص می‌شود. همچنین، ورود و خروج کشاورزان به این بازار آسان است. هیچ مانع قانونی یا مالی برای ورود به این صنعت وجود ندارد. همچنین، محصولات گندم در بازار قابل جایگزینی هستند و هیچ تفاوت قابل ملاحظه‌ ای بین آنها وجود ندارد. این ویژگی‌ ها باعث می‌شود که بازار گندم نزدیک به یک بازار رقابت کامل باشد.

مدل بازار رقابت کامل در عمل به‌ طور کامل وجود ندارد، اما به عنوان یک مدل مرجع در تحلیل اقتصادی استفاده می‌شود. این مدل برای مطالعه تأثیر تغییرات و عوامل مختلف بر رفتار و عملکرد بازارها استفاده می‌شود و به ما کمک می‌کند تا تئوری‌‌های اقتصادی را درک ، تجزیه و تحلیل کنیم.

بیشتر بخوانید: اقتصاد خرد

سوالات متداول