کسری بودجه چیست؟

بودجه دولت یک برنامه مالی است که درآمدها و هزینه‌های دولت را برای یک دوره مشخص (معمولاً یک سال) تعیین می‌کند. مازاد بودجه به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن درآمدهای دولت از هزینه‌های آن بیشتر است. در حالی که کسری بودجه زمانی اتفاق می‌افتد که هزینه‌ها بیش از درآمدها باشد. این کسری در بودجه می‌تواند منجر به افزایش بدهی‌ها و مشکلات مالی برای دولت یا سازمان شود. در ادامه به بررسی مفهوم کسری بودجه، دلایل ایجاد آن و راه‌های مؤثر برای مدیریت آن می‌پردازیم.

تعریف کسری بودجه

دولت به منظور انجام وظایف خود، باید هزینه‌هایی را انجام دهد و به منظور تامین مالی این هزینه‌ها به درآمدهایی احتیاج دارد. درآمدهای دولت عمدتاً از طریق مالیات، انتشار اوراق قرضه، درآمدهای نفتی و … تأمین می‌شود. در حالی که هزینه‌ها شامل مخارج عمومی، دستمزد کارکنان دولتی، پروژه‌های عمرانی، خدمات عمومی و … است. 

کسری بودجه به وضعیتی اشاره دارد که در آن هزینه‌های دولت از درآمدهای آن بیشتر است. به عبارت دیگر، زمانی که دولت نمی‌تواند تمام هزینه‌های خود را با درآمدهای فعلی پوشش دهد و نیاز به تأمین مالی اضافی دارد، با کسری‌ بودجه مواجه است. نحوه محاسبه آن به صورت زیر است.

علل کسری بودجه

این اتفاق می‌تواند به دلایل متعددی ایجاد شود. در ادامه به برخی از اصلی‌ترین دلایل آن اشاره می‌کنیم:

۱- کاهش درآمدهای مالیاتی: کاهش درآمدهای دولتی می‌تواند به دلایلی مانند کاهش نرخ مالیات، فرار مالیاتی یا رکود اقتصادی رخ دهد. همچنین، کاهش فعالیت‌های اقتصادی و کاهش تولید ناخالص داخلی (GDP) نیز می‌تواند درآمدهای مالیاتی را کاهش داده و به کسری بودجه منجر شود. 

۲- افزایش هزینه‌ها و تغییرات سیاسی: کسری بودجه ممکن است ناشی از افزایش هزینه‌های دولتی مانند دستمزدها، پروژه‌های عمرانی، افزایش یارانه های دولتی یا تغییرات در سیاست‌های مالی و اقتصادی باشد. افزایش هزینه‌های نظامی و سیاست‌های رفاهی جدید نیز می‌توانند درآمدهای دولت را کاهش دهند.

۳- کاهش درآمدهای نفتی: در کشورهایی که به درآمدهای نفتی وابسته هستند، کاهش قیمت جهانی این منابع، کاهش تولید و تحریم‌ها می‌تواند به کاهش درآمدهای دولتی و در نتیجه ایجاد کسری‌ بودجه منجر شود.

۴- بحران‌های اقتصادی و سیاسی: بحران‌های اقتصادی مانند رکود و تورم، بحران‌های سیاسی و اجتماعی مانند جنگ‌ها و ناآرامی‌ها می‌توانند موجب افزایش هزینه‌های دولتی و کاهش درآمدها شده و کسری در بودجه ایجاد کنند.

۵- سوءمدیریت و ناکارآمدی در مدیریت مالی: سوءمدیریت مالی و نبود برنامه‌ریزی مناسب می‌تواند هزینه‌ها را افزایش و منابع را کاهش دهد. هزینه‌های غیرضروری، تخصیص نامناسب منابع و نبود شفافیت مالی از عواملی هستند که به کسری بودجه دامن می‌زنند.

در نتیجه، کسری بودجه حاصل ترکیب عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است که اثرات وسیعی بر اقتصاد کلان دارند. مدیریت بهینه منابع و هزینه‌ها و اتخاذ سیاست‌های مالی هوشمندانه می‌تواند به کاهش کسری در بودجه و بهبود شرایط اقتصادی کمک کند.

تأثیر کسری بودجه

کسری بودجه، می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر شاخص‌های اقتصادی و زندگی مردم داشته باشد. در اینجا مهم‌ترین جنبه‌های آن را بررسی می‌کنیم:

۱. تأثیر بر تورم 

زمانی که دولت برای جبران کسری به چاپ پول توسط بانک مرکزی متوسل می‌شود، حجم نقدینگی افزایش می‌یابد. این افزایش نقدینگی ممکن است در کوتاه‌مدت به تحریک رشد اقتصادی کمک کند، اما در بلندمدت می‌تواند پیامدهای منفی، مانند تورم را به همراه داشته باشد. تورم ناشی از افزایش نقدینگی، قدرت خرید مردم را کاهش و هزینه‌های زندگی را افزایش می‌دهد. این مشکل به‌ویژه در کشورهایی با ساختار اقتصادی ضعیف‌ شدیدتر بروز می‌کند.

۲. تأثیر بر نرخ بهره

دولت‌هایی که با کسری بودجه مواجه هستند، برای تأمین منابع مالی خود به استقراض از بازارهای مالی می‌پردازند. این استقراض معمولاً به افزایش نرخ‌های بهره می‌انجامد، زیرا دولت‌ها برای جذب سرمایه‌گذاران و وام‌دهندگان باید نرخ‌های بهره بالاتری ارائه دهند. 

۳. تأثیر بر رشد اقتصادی

کسری بودجه می‌تواند در کوتاه‌مدت به رشد اقتصادی منجر شود، به ویژه زمانی که از سیاست‌های مالی انبساطی استفاده شود. برای مثال، ایالات متحده در دوران رکود بزرگ (۲۰۰۸) با کاهش مالیات‌ها و افزایش مخارج دولتی به تحریک رشد اقتصادی پرداخت. با این حال، در بلندمدت، تأثیر کسری در بودجه بر رشد اقتصادی به دو دیدگاه متفاوت بستگی دارد.

دیدگاه اول معتقد است که کسری بودجه می‌تواند به کاهش سرمایه‌گذاری خصوصی منجر شود، زیرا وقتی دولت برای پوشش کسری خود به استقراض می‌پردازد، منابع مالی کمتری برای سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی باقی می‌ماند و این وضعیت می‌تواند به کاهش رشد اقتصادی در بلندمدت بینجامد. از سوی دیگر، دیدگاه دوم بر این باور است که اگر کسری‌ بودجه به طور مؤثر صرف سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها شود، می‌تواند به افزایش تولید و بهره‌وری منجر گردد. این نوع سرمایه‌گذاری می‌تواند با بهبود زیرساخت‌ها به تولید بیشتر کالاها و خدمات و در نتیجه به رشد اقتصادی کمک کند.

۴. تأثیر بر خدمات عمومی

برای کاهش کسری بودجه، دولت‌ها ممکن است هزینه‌های عمومی را کاهش دهند که می‌تواند به کاهش کیفیت خدمات عمومی مانند آموزش، بهداشت و امنیت اجتماعی منجر شود. این کاهش می‌تواند نارضایتی عمومی را افزایش داده و نابرابری‌های اجتماعی را تشدید کند.

۵.تأثیر بر مالیات در آینده

کسری بودجه و بدهی انباشته ممکن است به افزایش مالیات‌ها در آینده منجر شود. دولت برای مدیریت بدهی و تأمین مالی در آینده ممکن است مجبور به افزایش نرخ مالیات‌ها شود که می‌تواند بر درآمد و توان مالی مردم تأثیر بگذارد.

۶. تأثیر بر تقاضای کل

اگر کسری بودجه به کاهش مالیات‌ها و افزایش مخارج دولت منجر شود، تقاضای کل در اقتصاد افزایش می‌یابد. کاهش مالیات‌ها به افراد و شرکت‌ها امکان می‌دهد که منابع مالی بیشتری در اختیار داشته باشند و هزینه‌های خود را افزایش دهند.  افزایش مخارج دولت نیز به خرید بیشتر کالاها و خدمات از سوی دولت منجر می‌شود. این افزایش تقاضا می‌تواند منجر به رشد اقتصادی بیشتر و بهبود وضعیت اقتصادی، به ویژه در دوران رکود اقتصادی، گردد.

مدیریت کسری بودجه

مدیریت کسری بودجه به‌منظور کاهش تأثیرات منفی آن بر اقتصاد و جامعه ضروری است. دولت‌ها می‌توانند با کاهش هزینه‌ها، بهینه‌سازی مصارف، افزایش درآمدها از طریق مالیات و اصلاح فرآیندهای مالیاتی، همچنین اجرای اصلاحات اقتصادی برای افزایش بهره‌وری و رشد، به کنترل کسری‌ بودجه بپردازند. بهبود مدیریت بدهی و تأمین منابع مالی از طریق انتشار اوراق قرضه نیز می‌تواند به کاهش فشار مالی کمک کند. ترکیب این راهکارها به مدیریت بهینه کسری بودجه و جلوگیری از پیامدهای منفی آن بر اقتصاد و جامعه منجر می‌شود.

راه‌های تأمین کسری بودجه

دولت‌ها برای تأمین کسری بودجه خود چندین گزینه در اختیار دارند:

۱- استقراض از بانک مرکزی
این روش به معنای چاپ پول جدید توسط بانک مرکزی برای تأمین کسری بودجه است. اگرچه این راهکار ممکن است در کوتاه‌مدت مشکل کسری در بودجه را حل کند. اما در بلندمدت پیامدهای منفی همچون افزایش تورم و کاهش ارزش پول ملی را به دنبال دارد. افزایش نقدینگی در اقتصاد باعث رشد قیمت‌ها و کاهش قدرت خرید مردم می‌شود. به‌عنوان مثال، اگر دولت با کسری‌ بودجه ۴۰۰ میلیارد تومان مواجه شود و از بانک مرکزی استقراض کند، بانک مرکزی باید با چاپ پول جدید حساب خزانه دولت را افزایش دهد. این اقدام نقدینگی را افزایش داده و به تبع آن تورم را تشدید می‌کند.

۲- استقراض از مردم
دولت‌ها می‌توانند برای جبران کسری بودجه از طریق انتشار اوراق قرضه یا اوراق مشارکت اقدام کنند. این اوراق شامل بدهی‌های دولت برای جذب سرمایه به منظور تأمین کسری‌ بودجه یا سرمایه‌گذاری در پروژه‌های خاص است. استفاده از این روش ممکن است به افزایش نرخ سود در بازار پول منجر شود که در نتیجه می‌تواند باعث کاهش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی شود. همچنین، بازپرداخت بهره‌های این اوراق نیازمند مدیریت مالی دقیق در آینده است تا از بروز مشکلات بدهی جلوگیری شود.

۳- استقراض از خارج از کشور
استقراض از کشورهای دیگر یا جذب سرمایه‌گذاری خارجی یکی دیگر از روش‌های تأمین کسری بودجه است. این روش برای کشورهایی که تحت تحریم‌های بین‌المللی نیستند، مفید است، اما برای کشورهای تحت تحریم ممکن است محدودیت‌هایی وجود داشته باشد. همچنین، افزایش بدهی خارجی می‌تواند در بلندمدت به کاهش استقلال اقتصادی کشور منجر شود و نیازمند بازپرداخت دقیق و مدیریت مالی هوشمندانه است تا از بحران‌های مالی آینده جلوگیری شود.

۴- فروش دارایی‌های دولتی
یکی از روش‌های تأمین کسری بودجه که تبعات اقتصادی کمتری دارد، فروش دارایی‌های دولتی است. این دارایی‌ها می‌تواند شامل املاک، سهام شرکت‌های دولتی، یا سایر منابع مالی باشد. فروش این دارایی‌ها به دولت کمک می‌کند تا بخشی از کسری‌ بودجه را جبران کند و منابع مالی لازم برای نیازهای جاری را تأمین کند. 

کسری بودجه یکی از چالش‌های مهم اقتصادی است که دولت‌ها باید با دقت و مدیریت صحیح با آن مقابله کنند. این پدیده می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد و جامعه داشته باشد و به افزایش بدهی دولت، تورم و کاهش سرمایه‌گذاری منجر شود. برای مدیریت کسری‌ بودجه، دولت‌ها باید از ترکیبی از راه‌حل‌های افزایش درآمد، کاهش هزینه‌ها و اجرای اصلاحات اقتصادی استفاده کنند. تنها از این طریق است که می‌توان از پیامدهای منفی کسری بودجه جلوگیری کرده و به سمت رشد اقتصادی پایدار حرکت کرد.

سوالات متداول