عملیات ریپو (repo) چیست؟

تأمین مالی شرکتها و موسسات مالی یکی از چالشهای اصلی در اقتصاد هر کشور است و راهکارهای مدیریت این چالش میتواند نقش مهمی در تسهیل سرمایهگذاری و رشد اقتصادی ایفا کند. وجود ابزارهای مالی متنوع مانند قرارداد ریپو یا توافقنامه بازخرید، میتواند فرآیند تأمین مالی را تسریع کرده و هزینههای آن را کاهش دهد. قرارداد repo به مؤسسات مالی کمک میکند تا در مواقع کمبود نقدینگی یا بحرانهای اقتصادی، منابع مالی لازم را سریعاً تأمین کنند. در ادامه به بررسی این مفهوم میپردازیم.
دسترسی سریعتر به مطالب
قرارداد ریپو (Repurchase Agreement) چیست؟
یکی از ابزارهای مهم تأمین مالی برای مؤسسات مالی که با کمبود نقدینگی مواجه هستند، قرارداد بازخرید (ریپو) است. این قرارداد نوعی توافق کوتاهمدت است که در آن یک مؤسسه مالی نیازمند نقدینگی، اوراق قرضه با سررسید کوتاهمدت خود را به مؤسسهای که نقدینگی مازاد دارد میفروشد و در عین حال تعهد میکند که در زمان مشخصی این اوراق را بازخرید کند. به عبارت سادهتر، repo یک وام کوتاهمدت است که از طریق مبادله اوراق بهادار انجام میشود.
این قراردادها معمولاً بین مؤسسات مالی مختلف مانند بانکها، صندوقهای سرمایهگذاری، شرکتهای بیمه و سایر نهادهای مالی منعقد میشود. در قراردادهای رسمی، برای کاهش ریسک نکول، معمولاً یکی از طرفین نهادهای پولی هستند.
repo از اوایل سال ۱۹۱۷ در ایالات متحده آغاز شد و بهسرعت به ابزاری رایج در بازارهای مالی تبدیل شد. این ابزار در دهههای مختلف و با توجه به پیشرفتهای فناوری، نقش کلیدی در تأمین مالی کوتاهمدت و مدیریت نقدینگی ایفا کرده است.
نرخ بهره قرارداد repo
نرخ بهره قرارداد repo به اختلاف بین قیمت فروش اولیه و قیمت بازخرید اوراق بهادار در تاریخ تعیینشده اشاره دارد. این نرخ معمولاً بهصورت درصد سالانه در قرارداد ذکر میشود. میزان این نرخ به عواملی مانند مدتزمان قرارداد بستگی دارد. بهطور کلی، در قراردادهای با سررسید کوتاهتر، نرخ بهره repo کمتر از نرخ بهره وامهای حاشیهای بانکی است (وامهای حاشیهای بانکی، وامهایی هستند که در ازای وثیقه مانند سهام یا اوراق بهادار به مشتریان داده میشوند).
انواع قراردادهای ریپو
قراردادهای repo به انواع مختلفی تقسیم میشوند که هرکدام ویژگیها و کاربردهای خاص خود را دارند. این انواع عبارتند از:
قرارداد ریپوی کلاسیک (Classic Repo)
در قرارداد Classic Repo، وامگیرنده اوراق بهادار خود را به وامدهنده میفروشد و متعهد میشود که در تاریخ معین، اوراق را با قیمتی توافقشده بازخرید کند. اگر اوراق بهادار طی این مدت سود یا بهرهای تولید کنند (مانند سود کوپن اوراق قرضه)، این سود به وامگیرنده پرداخت میشود. دلیل این امر این است که مالکیت اقتصادی اوراق همچنان متعلق به وامگیرنده است و فروش در این قرارداد صرفاً موقتی است. این قرارداد اغلب برای تأمین نقدینگی فوری به کار میرود.
قرارداد ریپوی خرید و فروش متقابل (Sell/Buy Back Repo)
در این قرارداد، وامگیرنده اوراق بهادار خود را به وامدهنده میفروشد و متعهد میشود که آنها را در آینده خریداری کند. برخلاف Classic Repo، در اینجا هرگونه سود یا بهره از وثیقه به وامدهنده تعلق میگیرد. این نوع قرارداد در مواقعی که وامدهنده تمایل به حفظ کنترل بیشتر بر روی وثیقه دارد، استفاده میشود.
قرارداد ریپوی حفظ وثیقه (Hold-in-Custody Repo)
در این نوع قرارداد، وامدهنده وثیقه را مستقیماً دریافت نمیکند، بلکه دارایی وثیقه در حسابی داخلی بهنام حساب قرضی نگهداری میشود. این نوع قرارداد در مقایسه با دیگر انواع قراردادهای Repo کمتر استفاده میشود، چرا که ریسک بالایی برای وامدهنده دارد و بیشتر در مؤسسات مالی با ثبات بالا کاربرد دارد.
قرارداد ریپوی سهطرفه (Tri-Party Repo)
این نوع قرارداد بهطور معمول شامل سه طرف است: وامدهنده، وامگیرنده و یک طرف سوم که اغلب یک بانک یا شرکت سرمایهگذاری است. طرف سوم نقش واسطه را ایفا میکند و مسئولیتهایی مانند نگهداری وثیقه، انتقال آن و بهروز رسانی حسابها را بر عهده دارد. این نوع قرارداد به طرفین اجازه میدهد تا بدون نیاز به تعامل مستقیم با یکدیگر، معاملات خود را بهصورت مؤثرتری انجام دهند.

سررسید قراردادهای ریپو
قراردادهای Repo براساس مدت زمان سررسید به سه نوع اصلی تقسیم میشوند که هرکدام کاربرد و ویژگیهای خاص خود را دارند:
۱- ریپوی یکشبه (Overnight Repo)
Overnight Repo نوعی قرارداد است که برای مدت یک روز کاری منعقد میشود. بانکها و مؤسسات مالی از این ابزار برای تأمین فوری نقدینگی و جبران کسری حسابهای خود در پایان روز استفاده میکنند. به دلیل کوتاهمدت بودن، این قرارداد گزینهای کمهزینه و کارآمد بهشمار میرود. این ابزار همچنین با کاهش نیاز به وامهای شبانه یا اضافه برداشت از بانک مرکزی، اثرات تورمی را به حداقل میرساند.
۲- ریپوی مدتدار (Term Repo)
این نوع قرارداد دارای سررسید مشخصی است که از یک روز فراتر رفته و معمولاً در بازههای چندروزه تا نهایتاً ۹۰ روز (در سطح جهانی) تنظیم میشود. در ایران، این بازه زمانی میتواند تا یک سال هم ادامه پیدا کند. قراردادهای مدتدار برای مدیریت نقدینگی در بازههای میانمدت و بلندمدت استفاده میشوند و به ثبات مالی کمک میکنند.
۳- ریپوی باز (Open Repo)
در این قراردادها تاریخ سررسید از پیش تعیین نشده است و هر یک از طرفین میتوانند در هر زمان معامله را خاتمه دهند. نرخ سود در این قراردادها معمولاً روزانه و بهصورت توافقی تعیین میشود. این قرارداد به دلیل انعطافپذیری بالا، کمتر از انواع دیگر مورد استفاده قرار میگیرد.
تأثیر عملیات Repo بر سایر متغیرهای اقتصادی
بازار repo و حجم بالای معاملات آن تأثیرات گستردهای بر اقتصاد دارد. تغییرات در نرخ بهره این بازار میتواند ساختار نرخ بهره بینبانکی و بازارهای بدهی را تحت تأثیر قرار دهد. در ادامه، به تحلیل تأثیر این متغیر بر برخی از عوامل اقتصادی خواهیم پرداخت.
- تأثیر نرخ بهره ریپو بر بورس
افزایش نرخ بهره Repo میتواند نرخ بهره بدون ریسک را بالا برده و جذابیت سرمایهگذاری در بورس را کاهش دهد، زیرا سرمایهگذاران ممکن است ترجیح دهند پول خود را از بازار سهام خارج کنند. در مقابل، کاهش نرخ بهره Repo موجب جذابتر شدن سرمایهگذاری در بازار سهام میشود. - تأثیر نرخ بهره ریپو بر تورم
افزایش نرخ بهره Repo موجب افزایش نرخ بهره میشود. این امر منجر به سختگیری بیشتر در اعطای وام و جذب بیشتر سرمایهگذاری در سپردهها خواهد شد. ترکیب این عوامل میتواند به کاهش نقدینگی منجر شده و در نتیجه، کاهش تورم را به دنبال داشته باشد. - تأثیر نرخ بهره ریپو بر وامگیری
تغییرات در نرخ بهره Repo تأثیر مستقیمی بر نرخ بهره تسهیلات بانکی دارد. بهطوری که با افزایش نرخ بهره، هزینه وامگیری نیز افزایش مییابد، زیرا بانکها برای جبران هزینههای خود، نرخ بهره تسهیلات را بالا میبرند. این موضوع میتواند باعث کاهش تمایل به وامگیری شود و به این ترتیب، تقاضا برای وام کاهش مییابد. - تأثیر نرخ بهره ریپو بر سرمایهگذاری در سپردههای بانکی
افزایش نرخ بهره repo معمولاً منجر به افزایش نرخ سود سپردههای بانکی میشود. این تغییر در نرخ سود سپردهها، سرمایهگذاری در بانکها را برای افراد جذابتر میکند و میتواند موجب جذب بیشتر منابع مالی به سپردههای بانکی گردد.
قرارداد ریپوی معکوس (Reverse Repurchase Agreement)
قرارداد ریپوی معکوس (Reverse Repurchase Agreement) در واقع نسخه معکوس قرارداد ریپو است که از دیدگاه وامدهنده مورد بررسی قرار میگیرد. در این نوع قرارداد، هنگامی که وامگیرنده طبق قرارداد Repo وثیقهای را به وامدهنده میفروشد، وامگیرنده در حال انجام معامله Repo است، در حالی که وامدهنده در حال اجرای قرارداد ریپوی معکوس است. به این ترتیب، ریپوی معکوس چیزی غیر از قرارداد Repo نیست بلکه صرفاً از دیدگاه طرفین متفاوت است.
تفاوت نرخ بهره بینبانکی و Repo چیست؟
نرخ بهره بینبانکی و Repo در ایران به طور قابل توجهی به یکدیگر نزدیک هستند. تفاوت این دو نرخ آنقدر جزئی است که در بسیاری از موارد میتوان آنها را تقریباً برابر در نظر گرفت. معمولاً نرخ بهره Repo اندکی کمتر از نرخ بهره بینبانکی است. تغییرات در نرخ بهره میتواند تأثیر زیادی بر هزینههای تأمین مالی و روند بازارهای مالی کشور داشته باشد.
مزایای قرارداد repo
قراردادهای بازخرید (Repo) یکی از ابزارهای حیاتی در مدیریت نقدینگی و تأمین مالی کوتاهمدت به شمار میروند. این قراردادها نه تنها به تأمین مالی مؤسسات مالی کمک میکنند، بلکه به پویایی بازارهای مالی نیز تسهیل میبخشند. از مهمترین مزایای این قراردادها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تسهیل تأمین مالی کوتاهمدت: مؤسسات مالی که با کمبود نقدینگی مواجه هستند، میتوانند با استفاده از این قرارداد بهصورت موقت وجوه موردنیاز خود را تأمین کنند.
- ایجاد بازدهی برای منابع مازاد: مؤسساتی که منابع نقدی مازاد دارند، میتوانند از طریق سرمایهگذاری در این نوع قراردادهای کوتاهمدت به سودآوری دست یابند.
- کاهش ریسکهای مالی: در این قراردادها، اوراق بهادار به عنوان وثیقه استفاده میشود که امنیت بیشتری برای طرفین معامله فراهم میکند. این موضوع خطر نکول یا عدم بازپرداخت را به میزان قابل توجهی کاهش میدهد.
- هزینههای پایین: این قرارداد یکی از مقرونبهصرفهترین روشها برای تأمین مالی است و هزینههای کمتری نسبت به سایر روشهای تأمین مالی دارد.
- افزایش نقدشوندگی در بازار: استفاده از این قراردادها موجب افزایش جریان نقدینگی و تسهیل معاملات در بازارهای مالی میشود.
ریسکهای بازار Repo
اگرچه قراردادهای Repo مزایای بسیاری دارند، اما همراه با برخی ریسکها نیز هستند که باید مورد توجه قرار گیرند:
- ریسک نکول: در صورتی که وامگیرنده نتواند وثیقه را در تاریخ معین بازخرید کند، وامدهنده ممکن است مجبور به فروش یا نگهداری وثیقه شود. این امر ممکن است با کاهش ارزش وثیقه به دلیل نوسانات بازار همراه باشد.
- ریسک تغییرات ارزش وثیقه: اگر ارزش وثیقه افزایش یابد، وامگیرنده میتواند درخواست کاهش وثیقه یا افزایش مبلغ وام را مطرح کند، که میتواند ریسکهای اضافی برای وامدهنده ایجاد کند.
- تأثیر عواملی مانند نقدینگی و سررسید: عواملی چون قدرت طرفین قرارداد، نقدینگی اوراق و مدت زمان سررسید میتوانند تأثیر زیادی بر میزان ریسکها داشته باشند.
این قرارداد ابزار مهمی برای تأمین مالی کوتاهمدت و مدیریت نقدینگی است که به موسسات مالی کمک میکند منابع لازم را سریعاً تأمین کنند. این فرآیند با فروش و خرید مجدد اوراق قرضه انجام میشود و به کاهش هزینههای تأمین مالی و تسهیل جریان نقدینگی کمک میکند. نرخ بهره Repo تأثیر زیادی بر بخشهای اقتصادی مختلف دارد و تغییرات آن میتواند بر بورس، تورم و وامگیری اثر بگذارد. با وجود ریسکهایی چون نوسانات بازار و عدم بازخرید اوراق، این قراردادها با وثیقههای اضافی و ساختارهای مناسب مدیریت میشوند و به حفظ ثبات مالی کمک میکنند.
سوالات متداول
۱- قرارداد ریپو (repo) چیست؟
قرارداد ریپو (repo) یک توافق مالی کوتاهمدت است که در آن اوراق بهادار به عنوان وثیقه در ازای تأمین نقدینگی فروخته میشود و تعهد به بازخرید در تاریخ معین میشود.
۲- نرخ بهره در قرارداد Repo چگونه تعیین میشود؟
نرخ بهره Repo به اختلاف بین قیمت فروش اولیه و قیمت بازخرید اوراق بهادار بستگی دارد و معمولاً بهصورت سالانه اعلام میشود.
۳- ریسکهای قرارداد Repo چیست؟
ریسکهای مرتبط با قراردادهای Repo شامل ریسک نکول، تغییرات ارزش وثیقه و عواملی مانند نقدینگی و مدت زمان سررسید است.