عملیات بازار باز (OMO) چیست؟

بانک مرکزی برای مدیریت و تنظیم  بازار پول از ابزارهای مختلفی استفاده می‌کند. از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به نسبت سپرده قانونی، نرخ تنزیل و عملیات بازار باز (OMO) اشاره کرد. این ابزارها به تنظیم حجم پول و نرخ بهره کمک کرده و به طور مستقیم بر شرایط اقتصادی و ثبات مالی تأثیر می‌گذارند. عملیات بازار باز، که شامل خرید و فروش اوراق بهادار دولتی است، نقش مهمی در تعیین نرخ بهره، تأثیرگذاری بر وام‌دهی بانک‌ها، مدیریت تورم و حمایت از رشد اقتصادی ایفا می‌کند. در ادامه به بررسی  این مفهوم، انواع آن و تأثیرات آن بر سیاست‌های پولی و اقتصاد خواهیم پرداخت.

مفهوم عملیات بازار باز و نحوه عملکرد آن

عملیات بازار باز (OMO) به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که بانک مرکزی برای تنظیم و کنترل نقدینگی در بازار پول از طریق خرید و فروش اوراق بهادار در بازار آزاد انجام می‌دهد. این ابزار جزء سیاست‌های پولی است که بانک مرکزی به منظور دستیابی به اهداف اقتصادی خود، مانند کنترل تورم، افزایش اشتغال و حفظ ثبات اقتصادی استفاده می‌کند.

در صورت نیاز به افزایش نقدینگی و تقویت فعالیت‌های اقتصادی، بانک مرکزی اقدام به خرید اوراق بهادار می‌کند که این امر موجب تزریق پول به بازار و کاهش نرخ بهره می‌شود. برعکس، اگر هدف کنترل تورم و کاهش نقدینگی باشد، بانک مرکزی با فروش اوراق بهادار، پول را از گردش خارج کرده و این عمل موجب افزایش نرخ بهره خواهد شد. به این ترتیب، عملیات بازار باز ابزاری کارآمد برای مدیریت نرخ بهره و حجم پول در اقتصاد است.

ویژگی‌های اوراق در عملیات بازار باز

اوراق بهاداری که در عملیات بازار باز استفاده می‌شوند، باید ویژگی‌های خاصی داشته باشند تا بتوانند به‌طور مؤثر در این فرآیند استفاده شوند. این ویژگی‌ها شامل موارد زیر است:

۱- نقدشوندگی بالا: اوراق بهادار باید قابلیت خرید و فروش آسان در بازار آزاد را داشته باشند. نقدشوندگی بالا این امکان را فراهم می‌آورد که بانک مرکزی بتواند به‌طور سریع و مؤثر در بازار مداخله کند.

۲- سررسید کوتاه‌مدت: این اوراق معمولاً دارای سررسید کوتاه‌مدت هستند. سررسید کوتاه‌مدت باعث می‌شود که بانک مرکزی قادر باشد در مدت زمان کمی نقدینگی را به بازار وارد یا از آن خارج کند.

۳- ریسک پایین: اوراق بهادار مورد استفاده در عملیات بازار باز باید ریسک کمی داشته باشند تا سرمایه‌گذاران از خرید آن‌ها اطمینان خاطر داشته باشند. این اوراق معمولاً از نوع اوراق دولتی هستند که به دلیل اعتبار بالا ریسک پایینی دارند.

۴- نرخ بهره مشخص: این اوراق باید نرخ بهره مشخص و از پیش تعیین‌شده‌ای داشته باشند. این ویژگی به بانک مرکزی کمک می‌کند تا به‌طور دقیق تأثیرات مالی سیاست‌های پولی خود را پیش‌بینی و کنترل کند. در نتیجه، ریسک معاملات مرتبط با این اوراق کاهش یابد.

این ویژگی‌ها باعث می‌شوند که اوراق بهادار دولتی مناسب‌ترین گزینه برای استفاده در عملیات بازار باز باشند.

سیاست پولی انبساطی و انقباضی در عملیات بازار باز

بانک‌های مرکزی، از عملیات بازار باز برای اجرای سیاست‌های پولی انبساطی و انقباضی استفاده می‌کنند. 

سیاست پولی انبساطی 

در سیاست پولی انبساطی، بانک مرکزی از طریق خرید اوراق بهادار دولتی، نقدینگی را به بازار تزریق می‌کند. این کار باعث افزایش ذخایر بانک‌ها و کاهش نرخ بهره کوتاه‌مدت می‌شود.  با کاهش نرخ بهره، هزینه وام‌گیری برای افراد و کسب‌وکارها کاهش می‌یابد. این امر باعث می‌شود که وام‌گیری برای آنها مقرون به صرفه‌تر شده و به افزایش سرمایه‌گذاری، مصرف و در نهایت رشد اقتصادی کمک می‌کند.

سیاست پولی انبساطی به‌ویژه در شرایط رکود اقتصادی یا در زمان‌های بحران‌های مالی برای تحریک تقاضا و رونق اقتصادی به کار می‌رود. در این شرایط، کاهش نرخ بهره و افزایش نقدینگی می‌تواند به کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان انگیزه بیشتری برای وام‌گیری و سرمایه‌گذاری بدهد.

سیاست پولی انقباضی

در مقابل، در سیاست پولی انقباضی، بانک مرکزی اقدام به فروش اوراق بهادار می‌کند. این اقدام باعث کاهش نقدینگی در بازار می‌شود و در نتیجه نرخ بهره افزایش می‌یابد. افزایش نرخ بهره موجب افزایش هزینه استقراض می‌شود و در نهایت تمایل به وام‌گیری کاهش می‌یابد. این سیاست به‌ویژه زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که تورم در حال افزایش است و بانک مرکزی می‌خواهد از رشد بی‌رویه نقدینگی جلوگیری کند.

سیاست پولی انقباضی می‌تواند به کنترل تورم و جلوگیری از بروز بحران‌های اقتصادی کمک کند. این سیاست به‌ویژه در دوران‌هایی که خطر بروز حباب‌های مالی یا سفته‌بازی در بازار وجود دارد، کاربرد دارد.

انواع عملیات بازار باز

عملیات بازار باز را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

الف) عملیات بازار باز دائمی (Permanent OMO)

در این نوع عملیات، بانک مرکزی به‌طور پیوسته و منظم اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار می‌کند تا حجم نقدینگی را در سطح مطلوب نگه دارد. این عملیات معمولاً در فواصل زمانی کوتاه و منظم انجام می‌شود و هدف آن تأمین شرایط پایدار اقتصادی است. بانک مرکزی با استفاده از این نوع عملیات می‌تواند نقدینگی را در سطحی ثابت نگه دارد و از نوسانات شدید در بازار جلوگیری کند.

ب) عملیات بازار باز موقتی (Temporary OMO)

این عملیات معمولاً شامل توافق‌های بازخرید (ریپو) و توافق‌های بازخرید معکوس (ریپو معکوس) است که برای مدیریت نقدینگی کوتاه‌مدت در بازار بین‌بانکی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

• توافق بازخرید (Repo): در این حالت، بانک مرکزی اوراق بهادار را از بانک‌ها خریداری می‌کند و با توافقی مشخص، متعهد می‌شود که در آینده آن‌ها را با قیمت تعیین‌شده بازخرید کند. این عملیات باعث افزایش نقدینگی در بازار می‌شود.
• توافق بازخرید معکوس (Reverse Repo): در این فرآیند، بانک مرکزی اوراق بهادار را به بانک‌ها می‌فروشد و تعهد می‌کند که در تاریخ مشخصی آن‌ها را بازخرید کند. این روش باعث کاهش نقدینگی در بازار می‌شود، چرا که منابع نقدی از بانک‌ها به بانک مرکزی منتقل می‌شود.

بازار بین‌بانکی و نقش آن در عملیات بازار باز

بازار بین‌بانکی بازاری است که در آن بانک‌های تجاری برای تأمین نقدینگی کوتاه‌مدت خود از یکدیگر وام می‌گیرند. نرخ بهره بین‌بانکی در این بازار به‌طور مستقیم تحت تأثیر سیاست‌های پولی بانک مرکزی قرار دارد. این نرخ می‌تواند به‌طور چشمگیری بر فعالیت‌های اقتصادی تأثیر بگذارد، زیرا تغییرات در نرخ بهره بین‌بانکی می‌تواند موجب افزایش یا کاهش هزینه‌های تأمین مالی برای بانک‌ها و در نتیجه برای مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها شود.

کاهش نرخ بهره بین‌بانکی موجب کاهش هزینه‌های وام‌گیری برای افراد می‌شود که این امر به آن‌ها کمک می‌کند تا منابع مالی را با هزینه کمتری تأمین کنند. این فرآیند می‌تواند منجر به افزایش نقدینگی و بهبود شرایط اقتصادی شود. در مقابل، افزایش نرخ بهره بین‌بانکی هزینه وام‌گیری را بالا می‌برد که ممکن است تقاضا برای وام‌ها را کاهش دهد و در نهایت منجر به کاهش نقدینگی و رکود اقتصادی گردد.

مزایای عملیات بازار باز

استفاده از عملیات بازار باز مزایای متعددی برای اقتصاد و سیاست‌های پولی دارد که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کنترل تورم: بانک مرکزی با تنظیم نقدینگی و نرخ بهره، تورم را کنترل می‌کند.
• تنظیم نرخ بهره: با استفاده از این عملیات، نرخ بهره به سطح مطلوب تنظیم شده و از نوسانات شدید جلوگیری می‌شود.
• افزایش اشتغال: کاهش نرخ بهره به بانک‌ها امکان می‌دهد وام‌های ارزان‌تری ارائه کنند که به رونق کسب‌وکارها و افزایش اشتغال کمک می‌کند.
• تقویت رشد اقتصادی: تنظیم مناسب نقدینگی و نرخ بهره باعث ایجاد شرایط مطلوب برای سرمایه‌گذاری و مصرف می‌شود.
• پیشگیری از بحران‌های مالی: کنترل نقدینگی از افزایش بی‌رویه پول در گردش جلوگیری کرده و ریسک بحران‌های مالی را کاهش می‌دهد.

 مثالی از عملیات بازار باز

یکی از نخستین نمونه‌های اجرای عملیات بازار باز در ایران به سال ۱۳۸۰ باز می‌گردد؛ در آن زمان، بانک مرکزی با انتشار اوراق مشارکت اقدام به جذب نقدینگی از طریق بانک‌های عامل کرد. سرمایه‌گذاران با خرید این اوراق، به عنوان طلبکار بانک مرکزی شناخته می‌شدند و در ازای سرمایه‌گذاری خود، سود مشخصی دریافت می‌کردند. این سود به صورت دوره‌ای پرداخت و در زمان سررسید، اصل سرمایه به حساب سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شد.

از دی‌ماه ۱۳۹۸، اجرای رسمی عملیات بازار باز در ایران آغاز شد. این سیاست به بانک مرکزی این امکان را می‌دهد که با خرید و فروش اوراق بدهی در بازار، حجم نقدینگی را تنظیم کرده و تأثیر مستقیمی بر نرخ تورم، نرخ بهره و سایر شاخص‌های اقتصادی داشته باشد. عملیات بازار باز از ابزارهای حیاتی در تنظیم شرایط اقتصادی و کنترل نوسانات بازار محسوب می‌شود.

عملیات بازار باز (OMO) ابزاری قدرتمند در دست بانک مرکزی برای اجرای سیاست‌های پولی است. با استفاده از این ابزار، بانک مرکزی می‌تواند به‌طور غیرمستقیم نقدینگی و نرخ بهره را تنظیم کند؛ به طوری که در شرایط رکود، با افزایش نقدینگی و کاهش نرخ بهره، رشد اقتصادی تحریک شود و در شرایط تورمی، با کاهش نقدینگی و افزایش نرخ بهره، از رشد بی‌رویه پول در گردش جلوگیری گردد. از این رو، عملیات بازار باز به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی در حفظ ثبات اقتصادی و تحقق اهداف مالی کشور، اهمیت ویژه‌ای دارد.

سوالات متداول