انواع بازار در اقتصاد و ویژگی‌های هر یک از آنها

ساختارهای مختلف بازار، تعیین‌کننده نحوه تعامل خریداران و فروشندگان در اقتصاد هستند. در علم اقتصاد، بازار به مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی (Agents) شامل خریداران و فروشندگان گفته می‌شود که تعامل آن‌ها قیمت کالاها و خدمات را مشخص می‌کند. بر اساس تعداد خریداران و فروشندگان، میزان عرضه و تقاضا و سایر عوامل، بازارها به انواع گوناگونی در اقتصاد خرد تقسیم می‌شوند. این تقسیم بندی شامل بازار رقابت کامل، بازار انحصار کامل فروش، انحصار کامل خرید، بازار رقابت انحصاری و بازار انحصار چند قطبی (چند جانبه) است. در ادامه به بررسی ویژگی‌های هر یک از این بازارها می‌پردازیم.

۱- بازار رقابت کامل

اگر تعداد خریداران و فروشندگان بسیار زیاد باشد، بازار رقابت کامل است. اما تنها تعداد زیاد خریداران و فروشندگان کافی نیست، بلکه همگنی کالا نیز باید در نظر گرفته شود. یعنی اگر کالا یا خدمات ارائه شده متفاوت باشند، بازار رقابت کامل نیست. در بازار رقابت کامل، همگنی کالا و خدمات به معنای وجود محصولات یا خدماتی است که هیچ تفاوت قابل توجهی در کیفیت، ویژگی‌ها، نحوه تولید و … برای ارائه آنها بین تولیدکنندگان وجود ندارد.

ویژگی‌ های بازار رقابت کامل

بازار رقابت کامل، دارای چهار ویژگی اصلی زیر است:

۱- تعداد عرضه کنندگان و تقاضا کنندگان در بازار بسیار زیاد است. به طوری که یک تقاضا کننده یا عرضه کننده نمی‌تواند به تنهایی بر قیمت‌های بازار تاثیر بگذارد.

۲- محصولات و خدماتی که در بازار عرضه می‌شوند همگن هستند. یعنی در بازار رقابت کامل تقاضا کننده نمی‌تواند بین کالا و خدمات تمایزی قائل شود. 

۳- منابع و عوامل تولید به طور کامل انتقال پذیر و  ورود و خروج به بازار آزاد است. یعنی هر نیروی کاری به راحتی می‌تواند شغل خود را تغییر دهد و وارد بازار دیگری شود. همچنین، در صورت وجود بازدهی  بالا در یک بازار، تولیدکنندگان به راحتی می‌توانند وارد آن بازار شوند و در صورت وجود ضرر در بازار، تولیدکنندگان به راحتی می‌توانند از آن بازار خارج شوند.

۴- تمامی تقاضا کنندگان و عرضه کنندگان اطلاعات کاملی درباره آمارهای اقتصادی، تکنولوژی و وضعیت قیمت‌ها دارند.

اگر تمامی این ۴ ویژگی به طور یکجا در یک بازار وجود داشته باشد، این بازار رقابت کامل است. با این حال، در واقعیت همیشه حداقل یکی از این ویژگی‌ها در بازارهای واقعی نقض می‌شود و بازار رقابت کامل وجود ندارد. اما مطالعه و تحلیل این مفهوم بسیار مفید است و به درک بهتر ساختار بازارها کمک می‌کند.

۲- بازار انحصار کامل فروش

در بازار انحصار کامل فروش یا بازار انحصاری تنها یک تولید کننده یا عرضه کننده وجود دارد. در این بازار هیچ جانشین نزدیکی برای محصول مورد نظر وجود ندارد. عرضه کننده در بازار انحصار فروش، می‌تواند قیمت محصول را به تمایل خود افزایش دهد. در این حالت چون مصرف کننده جانشین دیگری برای آن کالا ندارد، نمی‌تواند میزان تقاضای خود را خیلی تغییر دهد.

علاوه بر این، در بازار انحصاری، اجازه ورود به شرکت‌ها و تولید کنندگان جدید داده نمی‌شود. این به معنای این است که تنها عرضه کننده کالا یا خدمات توانایی تولید و عرضه محصول را دارد.

ویژگی‌های بازار انحصار کامل فروش

۱- فروشنده در بازار انحصاری، با توجه به عدم وجود رقبا، می‌تواند قیمتی بالاتر از قیمت بازار رقابتی را برای محصولات خود تعیین کند. در واقع عرضه‌کنندگان در بازار‌های انحصاری «تعیین‌کننده قیمت» هستند. این وضعیت باعث می‌شود درآمد فروشنده در بازار انحصاری به حداکثر مقدار خود برسد.

۲- در این نوع بازار، تنها یک فروشنده وجود دارد که کالاها و خدمات را عرضه می‌کند. 

۳- در بازار انحصاری، به دلیل عدم وجود رقبا و جایگزین مناسب، عرضه‌کننده‌ها می‌توانند کالاها و خدماتی با کیفیت پایین‌تر را به مشتریان ارائه دهند. به علت نبود جایگزین مطلوب، تقاضا برای کالاها و خدمات با کیفیت پایین نیز وجود دارد. به عبارت دیگر، مشتریان نسبت به انتخاب کالاها و خدمات با کیفیت بالا محدود هستند. در نتیجه، عرضه‌کننده‌ها همچنان به تولید و عرضه محصولات کیفیت پایین ادامه خواهند داد. زیرا همچنان تقاضایی برای آن‌ها وجود دارد.

۳- بازار انحصار کامل خرید

در حالت انحصار کامل خرید، تنها یک خريدار در بازار وجود دارد، بدون اینکه رقابتی از سوی خریداران دیگر وجود داشته باشد. در این بازار  تمام عرضـه كنندگان، كالا  يا خدمات خود را به آن خریدار (تقاضاکننده) عرضه می‌کنند. همچنین، واحد تجاری که انحصار کامل خرید را در اختیار دارد، به عنوان تنها خریدار، توانایی تعیین قیمت، تحمیل شرایط نامطلوب قراردادی، اعمال کنترل بیشتر بر  کیفیت و مشخصات کالا یا خدمات موجود و … را دارد. به عنوان مثال ممکن است كارخانه قند خریدار همه محصول چغندر قند يک استان يا يک منطقه از کشور باشد.

۴- بازار رقابت انحصاری

یکی دیگر از انواع بازار در اقتصاد، بازار رقابت انحصاری است. در بازار رقابت انحصاری تعداد بی‌شمار عرضه کننده و تقاضا کننده وجود دارد. در این بازار  تغییرات قیمت یا مقدار تولید یک تولید‌کننده تاثیری بر قیمت یا مقدار تولید بنگاه‌های دیگر ندارد. محصولات در این بازار نیز ناهمگن هستند. در بازار رقابت انحصاری، محصولات ممکن است شباهت یا کاربرد مشابهی داشته باشند، اما از نظر کیفیت، شهرت نام تجاری و … متفاوت هستند. برای مثال می‌توان به بازار‌های لباس، کفش و … اشاره کرد. در اینگونه بازارها ممکن است شباهت زیادی بین محصولات وجود داشته باشد. اما از نظر کیفیت، شهرت، نام تجاری و … متفاوت هستند.

در بازار رقابت کامل بنگاه‌ها نمی‌توانستند برای محصول خود قیمت تعیین کنند. اما در بازار رقابت انحصاری، بنگاه‌ها قادر به تعیین قیمت محصول خود هستند و می‌توانند قیمت را تا حدودی تغییر دهند. در این بازار، بنگاه‌ها هزینه‌های زیادی را برای تبلیغات صرف می‌کنند. تا از یک سو، مشتریان را ترغیب به خرید محصولات خود کنند و از سوی دیگر، مشتریان بنگاه‌های دیگر را به سمت خود جذب کنند.

در بازار رقابت انحصاری، علاوه بر رقابت غیر قیمتی، عوامل دیگری مانند استانداردهای کیفیت و ضمانت‌نامه‌ها نیز وجود دارند. همچنین، مشابه بازار رقابت کامل، آزادی ورود و خروج بنگاه‌ها در این بازار نیز وجود دارد. اما هر تولیدکننده دارای نوعی قدرت انحصاری برای فروش محصول خود است.

ویژگی‌های بازار رقابت انحصاری

بازار رقابت انحصاری، با برخی ویژگی‌های خاص، به شرح زیر است:

۱- در این بازار، تعداد زیادی بنگاه وجود دارد که محصولات ناهمگن در یک گروه تولیدی را به بازار عرضه می‌کنند. این محصولات از نظر خصوصیات و ویژگی‌هایشان تفاوت‌های قابل توجهی دارند، اما از نظر اقتصادی،  قابلیت جانشینی بسیار بالایی دارند.

۲- محصولات در یک گروه تولیدی خاص تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند و هزینه تولید تقریبا یکسانی دارند. 

۳-در بازار رقابت انحصاری، بنگاه‌ها معمولا بر دوره‌های کوتاه مدت تمرکز می‌کنند. 

۴- عدم وابستگی متقابل بنگاه‌ها در ساختار رقابت انحصاری، باعث بی‌توجهی بنگاه‌ها به اقدامات یکدیگر می‌شود.

۵- در این بازار، قیمت عوامل تولید و تکنولوژی تولید ثابت فرض می‌شود. 

۶-در بازار رقابت انحصاری، تعداد زیادی بنگاه وجود دارد و آزادی ورود و خروج بنگاه‌های جدید به صنعت، مانند ساختار رقابت کامل، وجود دارد. 

۵- بازار انحصار چند جانبه

در بازار انحصار چند جانبه، تعداد کمی تولیدکننده، محصول خاصی را عرضه می‌کنند. این محصولات می‌توانند همگن یا غیر‌همگن باشند. تمایز محصولات ممکن است تمایز عمودی یا تمایز افقی باشد. منظور از تمایز عمودی کیفیت بین دو محصول است. ولی منظور از تمایز افقی وجود محصولات جانشین برای کالای مورد نظر است. 

وابستگی متقابل بین بنگاه‌ها، یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد بازار انحصار چند جانبه است. وجود این وابستگی متقابل به علت محدود بودن تعداد بنگاه‌ها در صنعت است. وابستگی متقابل باعث می‌شود که عملکرد یک بنگاه و تصمیمات آن تاثیر مستقیمی بر سود بنگاه‌های دیگر در بازار داشته باشد. به عنوان مثال، اگر یک بنگاه قیمت محصول خود را کاهش یا راه‌حل جدیدی ارائه دهد. این پدیده ناشی از واکنش بنگاه‌ها و وابستگی متقابل بین آن‌ها است.

تفاوت بازار رقابت کامل و رقابت انحصاری چیست؟

در بازار رقابت کامل، تمامی شرکت‌ها محصولی یکسان و بدون تفاوت عرضه می‌کنند. بنابراین، اگر یک شرکت قیمت محصول خود را افزایش دهد، مصرف‌کنندگان به راحتی به سراغ سایر رقبا رفته و آن شرکت سهم بازار خود را از دست خواهد داد.

در مقابل، در بازار رقابت انحصاری، محصولات شرکت‌ها با وجود شباهت، دارای تفاوت‌های جزئی یا ویژگی‌های متمایز ناشی از برندسازی هستند. در این ساختار، تغییر قیمت یک محصول می‌تواند میزان تقاضا را تحت تأثیر قرار دهد، زیرا مشتریان ممکن است به دلیل ویژگی‌های خاص یا اعتبار برند، همچنان آن را ترجیح دهند.

در بازارهای رقابت کامل، انحصار کامل و رقابت انحصاری، وابستگی متقابل بین بنگاه‌ها وجود ندارد. در این بنگاه‌ها سود هر بنگاه تنها به عملکرد آن بنگاه بستگی دارد. اما در بازار انحصار چند جانبه، سود هر بنگاه نه تنها تحت تأثیر تولید خود بنگاه است، بلکه تحت تأثیر تولید سایر بنگاه‌ها نیز قرار می‌گیرد. از این رو، شرایط تولید و مقدار فروش در ساختار انحصار چند جانبه در شرایط ریسک و عدم اطمینان صورت می‌گیرد. 

بیشتر بخوانید : اقتصاد کلان چیست؟ مفاهیم کلیدی + مهم‌ترین شاخص‌ها

سوالات متداول