دست کاری قیمت در بازار سهام چیست؟

بازار سهام به‌عنوان یکی از ارکان مهم اقتصاد، بستری برای تامین مالی شرکت‌ها و سرمایه‌گذاری افراد است. اما گاهی برخی از فعالان این بازار با هدف کسب سود ناعادلانه، اقدام به رفتارهایی می‌کنند که موجب اخلال در سازوکار عرضه و تقاضا می‌شود. یکی از این رفتارهای مخرب، دست‌کاری قیمت (Price Manipulation) است. این پدیده نه‌تنها به اعتماد سرمایه‌گذاران لطمه می‌زند، بلکه کارایی و سلامت بازار را نیز زیر سؤال می‌برد.

دست‌کاری قیمت چیست؟

دست‌کاری قیمت به هر گونه اقدام عمدی و فریب‌کارانه گفته می‌شود که به‌منظور افزایش یا کاهش قیمت اوراق بهادار از طریق ایجاد ظاهری گمراه‌کننده در فرآیند  معاملات بازار صورت می‌گیرد و به معنی مداخله عمدی در فرایند عرضه و تقاضای اوراق بهادار است.

این عمل زمانی اتفاق می‌افتد که برخی معامله‌گران به‌صورت عمدی موجب می‌شوند اوراق بهادار به قیمتی غیر از ارزش بازاری عادلانه آن‌ها معامله گردد. از طریق دست کاری بازار، سرمایه‌گذاران از سوی اشخاصی که به‌صورت غیرواقعی و تصنعی قیمت اوراق بهادار را تحت تأثیر قرار داده‌اند، به انجام معامله ترغیب می‌شوند.

موارد زیر مصادیق دست کاری بازار به شمار می‌روند:

• ایجاد ظاهری گمراه‌کننده از روند معاملات اوراق بهادار
• ایجاد قیمت‌های کاذب برای اوراق بهادار
• اغوای اشخاص به انجام معاملات اوراق بهادار

پیامدهای دست‌کاری قیمت

۱. خدشه به اعتماد عمومی: وقتی سرمایه‌گذاران متوجه دست‌کاری شوند، اعتماد آن‌ها به بازار کاهش یافته و ممکن است از بازار خارج شوند.

۲. افزایش ریسک سرمایه‌گذاری: دست‌کاری در قیمت‌ها باعث کاهش اطمینان در تحلیل و تصمیم‌گیری شده و ریسک معاملات را بالا می‌برد.

۳. تضعیف کارایی بازار: بازار سهام باید بازتاب‌دهنده واقعیات اقتصادی باشد. اما دست‌کاری قیمت، سیگنال‌های قیمتی نادرست تولید می‌کند که می‌تواند موجب تخصیص نادرست منابع شود.

۴. آسیب به سهامداران خرد: معمولاً معامله‌گران خرد قربانی این رفتارها هستند؛ چرا که بر اساس قیمت‌های مصنوعی تصمیم می‌گیرند و متحمل زیان می‌شوند.

انواع دست کاری در بازار سرمایه

شیوه‌های دست کاری در بازار اوراق بهادار بسیار متنوع و بعضا نامحدود است. به‌طورکلی این پدیده را بر اساس رکن مادی این جرم به دو نوع دست کاری مبتنی بر اطلاعات و دست کاری مبتنی بر معامله تقسیم می‌کنند.

۱. دست کاری مبتنی بر اطلاعات

این نوع دست کاری از طریق انتشار اطلاعات و شایعات نادرست برای گمراه کردن فعالان بازار صورت می‌گیرد. انتشار اطلاعات نادرست معمولا با هدف افزایش یا کاهش قیمت اوراق بهادار اتفاق می‌افتد.

ممکن است فرد متخلف با افشای اطلاعات نادرست موجب کاهش قیمت اوراق در بازار شود. در گام بعد پس از خرید، آن‌ها را به قیمت بالاتر بفروشد. همچنین ممکن است با اشاعه اطلاعات نادرست موجب افزایش قیمت اوراق بهاداری شود که خود دارنده آن است. با این کار، می‌تواند آن  را به قیمتی بالاتر از ارزش واقعی‌‌اش، به دیگران بفروشد.

۲. دست کاری مبتنی بر معامله

در دست‌ کاری مبتنی بر معامله یک معامله‌گر بزرگ یا گروهی از معامله‌گران از طریق ائتلاف با یکدیگر و خرید گسترده اوراق بهادار موردنظر، قیمت را به‌طور غیرواقعی افزایش می‌دهند و زمانی که قیمت اوراق به بالاترین حد خود رسید، با فروش آن‌ها سود کلانی به دست می‌اورند. 

در این روش، برخلاف دست کاری مبتنی بر اطلاعات، ایجاد ظاهر گمراه‌کننده در مورد میزان معاملات اوراق بهادار موجب افزایش قیمت آن‌ها می‌شود نه اشاعه اطلاعات خلاف واقع و نادرست.

ممکن است متخلف پس از خرید اوراق برای افزایش بیشتر قیمت به اشاعه اطلاعات خلاف واقع مبادرت کند. پس از تاثیر اطلاعات افشا شده بر قیمت اوراق بهادار، آن‌ها را بیشتر بفروشد. در این صورت از هر دو شیوه، یعنی دست‌ کاری مبتنی بر اطلاعات و دست‌کاری مبتنی بر معامله استفاده گردیده است.

به عنوان مثال، در برخی از موارد و مخصوصا در سهم‌هایی که ارزش بازار پایینی دارند، سهامداران عمده به دلیل داشتن تعداد سهام زیاد، اقدام به تشکیل صف فروش‌های مصنوعی می کنند تا در سهامداران خرد، استرس و ترس ایجاد کرده و آن‌ها سهام خود را به فروش برسانند.

فرض کنید که صف فروش یک نماد، ۳۰ میلیون حجم داشته باشد و سهامدار عمده با هدف ترساندن سهامدار خرد، ۱۰۰ میلیون سهام دیگر به حجم صف فروش اضافه کند و آن را به عدد ۱۳۰ میلیون می‌رساند و پس از معامله شدن ۳۰ میلیون از این سهم، سفارشات مصنوعی حذف شده و در این میان فقط سهامدار خرد سهام خود را از دست داده است.

روش‌های پیشگیری از وقوع این پدیده

با توجه به اهمیت پیشگیری از وقوع دست‌ کاری برای توسعه کارایی بازارهای اوراق بهادار و نیز مشکل بودن کشف این جرم پس از وقوع آن، شیوه‌های مختلفی برای پیشگیری از وقوع دست‌ کاری در قوانین و مقررات بازارهای اوراق بهادار پیش‌بینی شده است. برخی از شیوه‌های مهم پیشگیری این جرم عبارتند از:

۱. افشای اطلاعات

نظارت بر انتشار به‌موقع اطلاعات مربوط به شرکت، مانع شیوع دست‌ کاری مبتنی بر اطلاعات می‌شود. با نظارت دقیق سازمان بورس بر افشای صحیح اطلاعات، امکان استفاده متخلفین از اطلاعات نادرست برای تأثیرگذاری بر قیمت اوراق بهادار سلب می‌شود. چرا که اگر اطلاعات واقعی به‌صورت فوری در اختیار عموم قرار بگیرد، سرمایه‌گذاران تحت تأثیر اطلاعات نادرست قرار نمی‌گیرند. ازاین‌رو یکی از وظایف اصلی مقامات ناظر بر بازار اوراق بهادار، الزام ناشران به انتشار اطلاعات صحیح و قراردادن این اطلاعات در اختیار عموم افراد است.

۲. نظارت بر قیمت اوراق بهادار

برای پیشگیری از تغییرات صوری قیمت اوراق بهادار و ایجاد قیمت‌های غیرواقعی و ساختگی، قوانین حاکم بر بازارهای اوراق بهادار به بورس‌ها یا مقامات ناظر بر بازار اجازه داده‌اند که در شرایطی خاص، از تغییر قیمت‌ها در تابلوهای بورس پیشگیری کرده و آن را در سطح خاصی ثابت نگه دارند. با توجه به اینکه تثبیت قیمت مانع حرکت قیمت اوراق بهادار بر اساس قانون عرضه و تقاضا می‌گردد، اعمال این اختیار از جانب بورس‌ها یا مقامات ناظر باید تابع اصول و مقررات دقیقی باشد تا خود به دست‌کاری بازار از سوی این نهادها منجر نشود.

دست‌کاری قیمت یک پدیده مخرب در بازار سرمایه است که می‌تواند پیامدهای منفی زیادی برای سهامداران و ساختار بازار ایجاد کند. شناخت روش‌های رایج این دست‌کاری، نقش مهمی در هوشیاری سرمایه‌گذاران و جلوگیری از تصمیمات اشتباه دارد. همچنین، نظارت هوشمند نهادهای مالی و افزایش سواد مالی عمومی، از مهم‌ترین راهکارهای مقابله با این رفتارهاست. بازار سرمایه‌ای شفاف، منصفانه و سالم، نیازمند مشارکت آگاهانه همه فعالان است.

سوالات متداول