صکوک چیست؟

صُکوک جمع کلمه عربی «صَک» به معنی سند و برگردان عربی واژه انگلیسی  Cheque (چک) است. اوراق صکوک از ابزارهای تامین مالی مورد استفاده در کشورهای اسلامی است که بر اساس اصول و مبانی مورد تایید اسلام طراحی شده است. مالکیت مشاع در یک یا چند دارایی و منافع حاصل از آن، مهم‌ترین ویژگی این اوراق به شمار می‌رود.

از دیدگاه اسلام ربا حرام است و از آنجا که اوراق قرضه مبتنی بر یک سود ثابت است، مورد قبول اسلام نیست. راه‌حل این مشکل در کشورهای اسلامی انتشار اوراق مشارکت برای تامین مالی یک طرح فیزیکی است؛ اما زمانی که تامین مالی به‌منظور خرید یک دارایی یا تامین نقدینگی یک بنگاه اقتصادی باشد، اوراق مشارکت کاربردی نداشته و صکوک به میان می‌آید.

انواع صکوک

اوراق صکوک قرض‌الحسنه

اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود. به‌موجب این قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی اوراق از دارندگان اوراق قرض می‌کند و به همین میزان به آن‌ها بدهکار است که باید در سررسید اوراق به آنها بپردازد.

اوراق صکوک وقفی

این اوراق با نام و به قیمت اسمی مشخص است که برای مدت معینی منتشر می‌شود و به افرادی که قصد مشارکت در طرح‌های عام‌المنفعه را دارند، واگذار می‌شود.

اوراق صکوک اجاره

اوراق بهاداری است که بر اساس عقد اجاره منتشر می‌شود. دارندگان آن در دارایی مورد اجاره که مبنای انتشار اوراق است، به‌صورت مشاع مالکیت دارند؛ مانند صکوک اجاره مخابرات.

اوراق مرابحه

در این اوراق نیز دارندگان آن به‌صورت مشاع مالک دارایی مالی هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل‌شده است. این اوراق با بازدهی ثابت و قابلیت فروش در بازار ثانویه منتشر می‌شوند؛ مانند صکوک مرابحه سایپا ۴۱۲.

اوراق استصناع

اوراق بهاداری است که به‌منظور تجمیع وجوه لازم برای ساخت کالایی منتشر می‌شود که تحت تملک دارنده صکوک است؛ مانند صکوک ساخت توسعه ملی.

اوراق صکوک سلف

کارکرد سلف عکس کارکرد نسیه است و اوراق سلف زمانی منتشر می‌شود که تولید یا ارائه کالای معینی مورد هدف باشد. در واقع بانی با انتشار اوراق سلف منابع مالی مورد نیاز خود را تامین می‌کند و سرمایه‌گذاران این نوع صکوک، کالای مورد نظر خود را پیش‌خرید می‌کنند.

اوراق منفعت

اوراق بهاداری است که دارنده آن مالک مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام است. این نوع صکوک در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل می‌شود؛ مانند صکوک منفعت سینادارو.

اوراق جعاله

این اوراق بیانگر مالکیت مشاع خدمتی است که بر اساس قرارداد جعاله، انجام و تحویل آن تعهد شده است. نتیجه قرارداد می‌تواند امتیاز مالی یا دارایی فیزیکی باشد.

اوراق صکوک رهنی

اوراق بهاداری است که با هدف خرید مطالبات رهنی توسط ناشر منتشر می‌شود. منظور از مطالبات رهنی، مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی است که ناشی از قراردادهای مبادله‌ای مانند فروش اقساطی، اجاره به‌شرط تملیک و جعاله به‌جز سلف است؛ مانند صکوک رهنی خودرو.

اوراق خرید دین

اوراق بهادار با نامی است که به‌منظور خرید مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی به‌جز مطالبات ناشی از عقد سلف انتشار می‌یابد. منظور از مطالبات در این نوع صکوک، مطالبات ریالی مدت‌دار اشخاص حقوقی از اشخاص حقیقی و حقوقی ناشی از قراردادهای مبادله‌ای از قبیل فروش اقساطی، اجاره به‌شرط تملیک و جعاله به‌جز سلف است.

اوراق مشارکت

این اوراق معمولاً توسط دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی منتشر می‌شود و نشان‌دهنده مالکیت دارندگان آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی است و تا سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحبان اوراق مشارکت است؛ مانند مشارکت شهرداری مشهد.

اوراق صکوک مضاربه

این اوراق به‌منظور جمع‌آوری وجوه جهت انجام فعالیت اقتصادی سودآور یا بازرگانی توسط بانی منتشر می‌شود. در پایان هر معامله یا پایان هر دوره زمانی سود حاصل از این فعالیت بر اساس نسبت‌هایی که روی اوراق نوشته‌شده میان بانی و صاحبان اوراق تقسیم می‌شود.

اوراق مزارعه

اوراق مزارعه نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن بر زمین یا زمینه‌ای زراعی یا دیگر نهاده‌های تولیدی زراعی معین است که بر اساس قرارداد مزارعه برای کشت و زرع در اختیار عامل مزارعه گذاشته می‌شود.

اوراق مساقات

این نوع صکوک نیز بر اساس قرارداد مساقات به‌منظور باغداری در اختیار عامل قرارداد گذاشته می‌شود و بیانگر مالکیت مشاع صاحبان این اوراق بر باغ یا باغ‌های مثمر یا دیگر نهاده‌های تولیدی باغی معین است.

مزایای صکوک

مهم‌ترین مزیت صکوک‌ ایجاد ارتباط بین دو بازار پول و سرمایه است. در ادامه مزایای دیگر این اوراق به‌طور خلاصه ذکر می‌شود:

۱.  افزایش نقدینگی بانی یعنی رکنی که به تامین مالی از طریق صکوک نیاز دارد.

۲. جایگزین شدن وجوه نقد به جای دارایی‌های غیر نقد یا دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند در ترازنامه

۳. باوجود جدا شدن بخشی از دارایی‌ها از شرکت بانی، باز هم بانی می‌تواند از آن‌ها استفاده کند.

۴. ریسک و هزینه تامین مالی کمتر صکوک‌ به‌واسطه انتشار با پشتوانه دارایی

۵. توسعه بازار سرمایه با امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار

۶. نقدشوندگی مناسب این اوراق در صورت وجود بازار ثانویه برای دادوستد

تفاوت صکوک با اوراق قرضه

نوع دارایی: صکوک نشان‌دهنده سهم مالکیت در یک دارایی واقعی و مشخص است، اما اوراق قرضه صرفاً تعهد پرداخت یک بدهی را بیان می‌کنند. به عبارتی، در اوراق قرضه، رابطه‌ای مبتنی بر وام و قرض میان خریدار و ناشر برقرار می‌شود که نرخ بهره ثابت است و این بهره از دیدگاه اسلام به عنوان ربا تلقی می‌شود.

مشروعیت دارایی: دارایی‌هایی که در پشتوانه صکوک قرار می‌گیرند باید از نظر شرعی قابل قبول و مشروع باشند. در مقابل، اوراق قرضه ممکن است با پشتوانه دارایی‌هایی منتشر شوند که از منظر شرعی مجاز نباشند و محدودیتی در این خصوص وجود ندارد.

مبنای اعتبار: اعتبار اوراق قرضه به وضعیت مالی و اعتبار ناشر آن بستگی دارد، اما در صکوک، اعتبار اوراق به دارایی‌هایی که پشتوانه آن هستند مرتبط است و به وضعیت ناشر وابسته نیست.

معاملات در بازار ثانویه: زمانی که صکوک در بازار ثانویه معامله می‌شوند، این معامله به معنای انتقال مالکیت دارایی است. اما در اوراق قرضه، معامله در واقع انتقال تعهد بدهی است.

قابلیت افزایش ارزش: در صکوک امکان افزایش ارزش دارایی اصلی و به تبع آن افزایش ارزش اوراق وجود دارد، در حالی که در اوراق قرضه، مبلغ بدهی ثابت است و افزایش نمی‌یابد.

از سوی دیگر، تشابهات میان این دو نوع اوراق شامل مواردی مانند قابلیت معامله و نقدشوندگی در بازار ثانویه، قابلیت ارتقای اعتبار از طریق مؤسسات رتبه‌بندی و همچنین تنوع در طراحی و عرضه آن‌هاست.

صکوک به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مالی در کشورهای اسلامی، بر پایه اصول و مبانی شرعی طراحی شده و تفاوت‌های مهمی با اوراق قرضه دارد. صکوک نشان‌دهنده مالکیت مشاع در دارایی‌های واقعی است و برخلاف اوراق قرضه، به دلیل ارتباط با سود ثابت و ربا، مورد قبول اسلام قرار می‌گیرد. این اوراق در تأمین مالی طرح‌های مختلف و همچنین خرید دارایی‌ها و افزایش نقدینگی بنگاه‌های اقتصادی بسیار کارآمد هستند.

مزایای صکوک شامل نقدشوندگی مناسب در بازار ثانویه، ریسک پایین‌تر به دلیل پشتوانه دارایی و امکان استفاده از دارایی‌های غیر نقد به شکل اوراق بهادار است. این ویژگی‌ها باعث می‌شود صکوک در تأمین مالی، هم برای بانی‌ها و هم سرمایه‌گذاران جذابیت بیشتری داشته باشد و به توسعه بازار سرمایه کمک کند. در نهایت، این ابزار مالی با ایجاد پیوندی میان بازار پول و سرمایه، نقش مهمی در تقویت اقتصاد کشورهای اسلامی ایفا می‌کند.

سوالات متداول