اوراق قرضه چه تفاوت‌هایی با اوراق مشارکت دارد؟

«اوراق قرضه» و «اوراق مشارکت» هر دو از ابزارهای تامین مالی در بازار سرمایه هستند که در شرایط مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند و البته به لحاظ کارکردهای اقتصادی‌شان بسیار نزدیک به‌هم هستند. در ادامه بیشتر با این دو مفهوم و تفاوت‌هایشان آشنا خواهیم شد.

اوراق قرضه

پیش از هر چیز لازم است بدانید در ایران اوراق قرضه منتشر نمی‌شود، در مقابل اوراق با درآمد ثابت از قبیل اوراق مشارکت، اوراق خزانه، صکوک شرکتی، اوراق مرابحه، اوراق استصناع و… که با قوانین بانکداری اسلامی تطابق دارد، منتشر می‌گردد. در ادامه به برخی از ویژگی‌های اوراق قرضه که سابقا در کشورمان منتشر می‌شدند و هم اکنون نیز در کشورهای دنیا رایج است، اشاره خواهیم کرد.

اوراق قرضه اسنادی هستند که به‌موجب آن‌ها ناشر متعهد می‌شود مبالغ معینی‌ (بهره سالانه) را در فاصله‌های زمانی مشخص به دارنده پرداخت کند و در زمان سررسید نیز اصل مبلغ را بازپرداخت کند. اوراق‌ قرضه‌ در کشورهای خارجی یک ابزار بدهی میان‌مدت و بلندمدت برای تأمین مالی دولت‌ها و شرکت‌ها بوده و با تعهدات مشخصی همراه است.

دارندگان این اوراق برخلاف صاحبان سهام عادی، ادعای مالکیت یا حق رأی در شرکت ندارند و در واقع فقط وام‌دهندگان به ناشر هستند. آن‌ها پول خود را به ناشر قرض می‌دهند و در عوض بهره دریافت می‌کنند و در سررسید نیز اصل سرمایه خود را پس می‌گیرند.

نحوه تهیه اوراق قرضه

اوراق قرضه از طریق پذیره‌نویسی به عموم ارائه می‌شوند. پذیره‌نویسی معمولاً به‌صورت مذاکره‌ای و گاهی به‌صورت رقابتی است. در پذیره‌نویسی مذاکره‌ای، مدیریت شرکت و پذیره‌نویسان با بررسی وضعیت شرکت و بازار، در مورد انتشار اوراق قرضه تصمیم می‌گیرند.

این اوراق عمدتاً در بازار‌های خارج از بورس (OTC) داد و ستد می‌شوند. بازار اوراق قرضه نسبت به بازار سهام از ثبات قیمتی بیشتری برخوردار است و عموما نوسانات آن تحت تأثیر نرخ بهره قرار دارد.

این اوراق دو ویژگی قابل‌توجه دارند؛ اول اینکه در بازارهای بسیار بزرگ بدهی معامله می‌شوند و ثانیا حجم آن‌ها با سرعت بسیار زیادی در حال رشد است.

اوراق قرضه در دنیا برخلاف سهام، عمر محدود دو، پنج، ۱۰ و حتی ۳۰ ساله دارند و اعتبار آن‌ها در تاریخ تعیین شده که سررسید نام دارد، به پایان می‌رسد. اگرچه ورقه قرضه تاریخ‌های معینی برای پرداخت بهره به همراه دارد، اصل سرمایه‌ (مبلغ اسمی ورقه قرضه) فقط در تاریخ سررسید بازپرداخت می‌شود.

ویژگی‌های اوراق قرضه

• دارنده اوراق قرضه در واقع بستانکار شرکت است. او به‌عنوان بستانکار، حق دریافت اصل مبلغ اسمی و بهره آن را دارد و حقوق وی در سند قرارداد تعیین‌شده است. دارنده اوراق قرضه هیچ نوع مالکیتی در شرکت ندارد و چیزی از بابت سود سهم – که به سهامداران پرداخت می‌شود – دریافت نمی‌کند.
• اوراق‌ قرضه‌ دارای سر رسید مشخص است. برخی از این اوراق در یک مقطع معین زمانی سررسید می‌شوند و برخی دیگر به‌تدریج سررسید می‌شوند.
• معمولاً اوراق‌ قرضه دارای ارزش اسمی مشخص هستند.
• اگر ناشر اوراق قرضه ورشکست شود، دارندگان اوراق‌ قرضه در دریافت اصل‌ و فرع سرمایه خود بر صاحبان سهام حق تقدم دارند. اگر شرکتی چند نوع اوراق‌ قرضه منتشر کند، ترتیب اولویت آن‌ها در قراردادهای مربوط، قید می‌شود.
• بعضی از شرکت‌ها برای ایجاد جذابیت و انگیزه بیشتر در سرمایه‌گذاران اقدام به انتشار اوراق قرضه با وثیقه می‌کنند؛ مثلاً ممکن است شرکت، زمین یا ساختمان خود را وثیقه اوراق‌ قرضه‌ قرار دهند. هرچند شرکت‌های مشهور و معتبر معمولاً اوراق‌ قرضه‌ بدون وثیقه منتشر می‌کنند.
• به‌طورکلی دارندگان اوراق‌ قرضه‌ در زمینه تصمیم‌گیری شرکت حق رأی ندارند، هرچند ممکن است که دارندگان انواع خاصی از این اوراق در مواردی از تصمیم‌گیری‌های شرکت‌ (مثل انتشار و فروش اوراق قرضه‌های دیگر یا در موارد ادغام شرکت در شرکت‌های دیگر) حق رأی داشته باشند. البته اگر شرکتی شرایط مندرج در قرارداد اوراق قرضه‌ را رعایت نکند، دارندگان اوراق مذکور می‌توانند بر بسیاری از فعالیت‌های شرکت اعمال قدرت کنند.
• اگر اوراق قرضه در قالب عرضه خصوصی به خریدار فروخته شود، فقط ناشر و خریدار، طرف‌های قرارداد هستند، ولی اگر اوراق قرضه به‌طور عمومی به تعدادی زیادی از خریداران فروخته شود، غیر از طرف‌های قرارداد شخص دیگری نیز به‌عنوان امین به نمایندگی از دارندگان اوراق مذکور بر اجرای تعهدات شرکت نظارت می‌کند.
• فراخوانی اوراق قرضه یکی از ویژگی‌های اختیاری است که می‌تواند در قراردادهای اوراق قرضه لحاظ شود. در صورت وجود این ویژگی، صادرکننده اوراق قرضه می‌تواند قبل از رسیدن تاریخ سررسید، اوراق قرضه را با پرداخت مبلغی به عنوان قیمت فراخوانی، از سرمایه‌گذاران در اصل بازخرید کند. فراخوانی اوراق قرضه، برای صادرکننده و سرمایه‌گذار مزایایی دارد. برای صادرکننده، امکان کاهش هزینه‌ها و افزایش نقدینگی را فراهم می‌کند و برای سرمایه‌گذار، در صورت افزایش نرخ بهره، سود بیشتری را به همراه دارد.

انواع اوراق قرضه

اوراق قرضه به عنوان ابزاری قدرتمند برای تأمین مالی شناخته می‌شوند. این اوراق در انواع متنوعی ارائه می‌شوند. سه دسته اصلی این اوراق شامل اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شرکتی و اوراق قرضه شهرداری‌ها هستند.

اوراق قرضه دولتی

اوراق قرضه دولتی توسط دولت‌ها برای تأمین مالی پروژه‌های متنوع منتشر می‌شوند. این اوراق ممکن است بلندمدت یا کوتاه‌مدت باشند. اوراق قرضه دولتی دارای نرخ بهره مشخصی هستند که به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود. 

اوراق قرضه شرکتی

شرکت‌ها نیز برای تأمین مالی پروژه‌ها و توسعه فعالیت‌های خود، اقدام به انتشار اوراق قرضه می‌کنند. این اوراق معمولاً دارای نرخ بهره بالاتری نسبت به اوراق قرضه دولتی هستند، اما ریسک سرمایه‌گذاری در آن‌ها نیز بیشتر است.

اوراق قرضه شهرداری

اوراق قرضه شهرداری‌ها نیز برای تأمین مالی پروژه‌های عمرانی و زیرساختی شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند. این اوراق ممکن است از معافیت مالیاتی برخوردار باشند، امری که جذابیت آن‌ها را برای سرمایه‌گذاران افزایش می‌دهد.

اوراق مشارکت

اوراق مشارکت (Participation Papers)، اوراق بهاداری است که بیانگر مشارکت دارنده‌ آن در یک طرح است. در واقع شخص سرمایه خود را به یک شرکت، کارخانه و… می‌دهد تا بتواند طرح توسعه خود را اجرا و سود سرمایه‌گذار را نیز پرداخت کند.

مهم‌ترین جذابیت اوراق مشارکت در مقایسه با سایر انواع اوراق بهادار، تضمین پرداخت سود است.

به‌بیان‌دیگر اوراق مشارکت، اوراق بهادار معمولا با ‌نامی است که با قیمت و مدت معین ‌و برای تأمین بخشی از منابع مالی مورد نیاز طرح‌های مورد نظر دولت، شهرداری‌ها، شرکت‌های بزرگ دولتی و خصوصی و تحت نظارت بانک مرکزی جهت تأمین مالی آن‌ها منتشر شده و بازپرداخت آن توسط دولت یا بانک‌ها تضمین می‌شود؛ اوراق مذکور از طریق عرضه عمومی به سرمایه‌گذاران واگذار می‌شود.

تضمین پرداخت سود

مهم‌ترین جذابیت اوراق مشارکت در مقایسه با سایر انواع اوراق بهادار، تضمین پرداخت سود است، به‌ این معنا که دارنده این اوراق اطمینان دارد که سود مشخص و تضمین ‌شده‌ای را به‌عنوان سود علی‌الحساب، در فواصل زمانی معین، دریافت می‌کند.

ویژگی‌های اوراق مشارکت‌

• قابلیت خرید و فروش در بازار ثانویه
• بازده بدون ریسک برای سرمایه‌گذاران
• مالکیت بدون حق رأی برای دارندگان اوراق
• معافیت مالیاتی برای سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت
• تضمین سود و اصل مبلغ سرمایه‌گذاری برای دارندگان اوراق
• پرداخت سود دوره‌های معین با کوپن‌های ماهیانه، سه ماهانه یا سالانه
• پرداخت سود به‌صورت علی‌الحساب و سود قطعی در سررسید
• تعیین سود ۱۸ تا ۲۲ درصد برای اوراق مشارکت(ممکن است ارقامی دیگری نیز ارائه شود)

تفاوت‌های اوراق‌ قرضه‌‌ با اوراق مشارکت‌

تفاوت اوراق قرضه‌ و اوراق مشارکت در این است که اولا در اوراق قرضه به‌دلیل تعیین بهره مشخص، ماهیت آن مطابق با قوانین بانکداری اسلامی نیست و ثانیا در اوراق قرضه‌ برای وام گیرنده، محدودیت خاصی ایجاد نمی‌کنند، در حالی‌که وجوه دریافتی در اوراق مشارکت حتما باید در طرح‌های مشخص تولیدی، عمرانی یا خدماتی به کار گرفته شود و سود قطعی آن پس از پایان طرح، محاسبه و به سرمایه‌گذار پرداخت شود.

توجه داشته باشید که ناشران اوراق‌ قرضه‌ در بازارهای جهانی دارای رتبه‌بندی ریسک‌ سرمایه‌گذاری هستند؛ اوراق‌ قرضه دولتی معمولا کم‌ریسک و با بهره پایین است و در مقابل اوراق قرضه شرکت‌های خصوصی، با توجه به رتبه‌بندی آن شرکت‌ها، دارای نرخ بهره بالاتری نسبت به اوراق دولتی هستند. بدیهی است شرکت‌هایی که ریسک‌ بالاتری دارند، نرخ بهره اوراق‌ قرضه‌ آن‌ها بالاتر و احتمال «نکول» آن‌ها نیز بیشتر است.

سوالات متداول